Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 12]

De mensheid moet het hebben van ontevredenheid
Anthony Storrs beschouwingen over creativiteit

Churchill's black dog and Other Phenomena of the Human Mind door Anthony Storr Uitgever Collins, 310 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 65,70

Karel Soudijn

Ruim anderhalve eeuw geleden heerste in Ierland grote hongersnood als gevolg van een mislukte aardappeloogst. Voor de Engelse psychiater Anthony Storr is het verbazingwekkend dat zoveel Ieren toen om het leven kwamen: het land was toch omringd door zeeën vol vis? Kennelijk was de uitgebuite en grotendeels analfabete bevolking niet in staat om snel en soepel over te schakelen op een ander middel van bestaan.

De gevolgen van die hongersnood zijn nog steeds pijnlijk voelbaar. Nazaten van Ieren die naar Amerika emigreerden, steunen met hun geld de IRA: uit wraak tegen de Engelsen die in de vorige eeuw de Ierse bevolking lieten verkommeren.

Storr gebruikt de arme boeren die niet uit vissen konden gaan als een waarschuwend voorbeeld. Om te kunnen overleven, moeten mensen flexibel zijn. Daartoe is het belangrijk dat ze leren fantaseren en met symbolen kunnen omgaan. Rigiditeit is de vijand van het overleven. Op zichzelf is dit een tamelijk banale constatering. Storr, als psychiater geschoold in vrijzinnige varianten van de psychoanalyse, voegt er echter iets aan toe. Om flexibel te worden, betalen mensen een prijs: ze moeten niet helemaal goed aangepast zijn aan de wereld waarin zij leven; mensen moeten een zekere mate van ontevredenheid kennen. Wie kort wordt gehouden en slechts in een onveranderlijke omgeving leeft, weet zich geen raad als er dan tóch opeens iets verandert. De mensheid moet het juist hebben van de ongelukkigen en de ontevredenen: die hebben zich in hun verbeelding al beziggehouden met alternatieven.

In het kort is hiermee aangeduid wat de opvatting yan Storr over creativiteit is. Die opvatting illustreert hij in diverse hoofdstukken aan de levens van uiteenlopende figuren die Storr bewondert: de staatsman Winston Churchill, de schrijver Franz Kafka, de geleerde Isaac Newton, de wetenschapsman en romancier C.P. Snow, de romanschrijver William Golding, de analyticus Carl Gustav Jung. Het boek bevat in totaal veertien kortere of langere opstellen; Storr bundelde niet alleen biografische schetsen, maar ook algemenere beschouwingen over onderwerpen die met creativiteit te maken hebben. Voor een psychoanalyticus die in tegenstellingen denkt, ligt het ook voor de hand om een beschouwing te wijden aan het tegenovergestelde van creativiteit: destructie.

Psychoanalytische opstellen zijn vaak vervelend om te lezen, omdat psychoanalytische auteurs nogal eens de neiging hebben om dogmatisch en in primitieve vorm de blijde boodschap van hun eigen specialisme uit te dragen: in veel van die verhalen wordt alles teruggebracht op een seksueel conflict in de eerste levensjaren van een kind. Anthony Storr is gelukkig minder dogmatisch, en daarom ook veel plezieriger om te lezen. Bij hem raad je niet al in de eerste zin waar zijn verhalen op zullen uitdraaien. Het principe van voor war hoort wat komt wel telkens bij hem terug, maar de invulling ervan is variabel. Voor flexibiliteit betalen we met een zekere mate van ongeluk. Franz Kafka durfde zich nauwelijks met andere mensen in te laten, uit angst voor verlies van zijn eigen identiteit; hij vond zijn redding in het schrijverschap. In het verhaal van Storr over Kafka is dat dan niet zomaar een simpel ‘voor wat hoort wat’-principe: het is nu veel meer een wankel evenwicht dat aan alle kanten bedreigd wordt.

Tekening van James Thurber, afkomstig uit ‘James Thurber Collecting Himself’, een bloemlezing van stukken en tekeningen verzameld door Michael Rosen (Hamish Hamilton, Importeur Nilsson & Lamm, f 60,40)

Rariteitenkabinet

Het opstel over Churchill is het omvangrijkste hoofdstuk in dit boek: bijna vijftig bladzijden. Churchill was niet alleen staatsman, maar ook een creatief schrijver en schilder. Over zijn innerlijke leven, aldus Storr, komen we in zijn werk echter nauwelijks iets te weten. Het lijkt alsof Churchill helemaal geen gevoelsleven had. Voor een psychoanalyticus is zoiets een uitdaging; hier laat Storr zich leiden door de eeuwige lokroep van de psychoanalyse: waar niets is, moet iets wezen. Op grond van wat anderen over Churchill hebben meegedeeld, concludeert Storr dat hij zijn hele lange leven tegen zware depressies gevochten heeft, die Churchill soms aanduidde als ‘mijn zwarte hond’. In de kracht van zijn leven vormen die depressies de bron van Churchills creativiteit. Later als hij bejaard en fysiek aan het aftakelen is, valt Churchill aan zijn depressies ten prooi. De laatste levensjaren van hem verlopen tragisch.

Storr trekt het rariteitenkabinet van de psychologie open om Churchill te typeren: hij karakteriseert hem aan de hand van opvattingen die in de academische psychologie allang als achterhaald worden beschouwd. Verder tracht Storr ons ervan te overtuigen dat depressie al eeuwenlang een erfelijke ziekte in de familie Churchill is. Wie twijfelt aan Storrs diagnose, wordt door hem aan alle kanten beschoten met ‘bewijzen’. Volgens de psychoanalytische leerstellingen is er nooit één enkele oorzaak van een psychische kwaal: een ongeluk komt nooit alleen; altijd is in het geestelijk leven sprake van ‘overdeterminatie’. Storr lijkt de zaak hier om te draaien: de biograaf ‘overdetermineert’ zijn object van onderzoek, alsof geen enkele lezer meer mag twijfelen aan Churchills neiging tot depressiviteit.

Hoewel Storr een rariteitenkabinet overhoop haalt, geeft hij in dit hoofdstuk echter ook interessante beschrijvingen van Churchill als staatsman: iemand met briljante ideeën, die niet in staat was om naar goed doorwrochte betogen van anderen te luisteren. Volgens Storr had Groot-Brittannië in de Tweede Wereldoorlog nu juist behoefte aan zo'n intuïtief type, terwijl er ook gezorgd moest worden dat er een rem op zijn fantasieën werd gezet: sommige ideeën van Churchill waren briljant, maar andere konden rampzalige gevolgen hebben. Ook hier een wankel evenwicht: niet alleen in het zieleleven van een persoon: via Churchill werd ook de hele Britse natie met moeite overeind gehouden in oorlogstijd.

Vervolg op pagina 15