Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Een onbevangen blik op de homo sapiens
Reisverhalen van Carolijn Visser

Verre reizen door Carolijn Visser Uitgever Meulenhoff, 175 p., f 32,50

Hans Schoots

Sinds haar Chinese reisverslagen in 1982 in NRC Handelsblad verschenen, heeft Carolijn Visser de reputatie een eigenzinnig verslaggeefster te zijn. Ze schrijft gewoon op wat ze ervaart, zonder rekening te houden met de mode van de dag. Toen zelfs G.B.J. Hilterman woorden te kort kwam om te beschrijven hoe diep hij onder de indruk was van China, schreef Visser dat zij er daar niks aan vond. Niks aan, het zijn woorden die ze geloof ik zelf niet gebruikte, maar die de portee van haar boekje Grijs China (waarin de NRC-artikelen werden gebundeld) in twee woorden samenvatten. Het waren onbevangen impressies van een reizigster die zich nergens over opwond, maar die wel oplettend om zich heen keek. Visser zag veel grauwheid in China, waarop men haar verweet dat ze keek door de bril van een verwende westerse. Maar hoeveel Chinezen zouden hun wereld even weinig gekleurd zien als Carolijn Visser? Met haar apolitieke observaties kwam zij waarschijnlijk dichter bij de Chinese werkelijkheid dan menig wetenschappelijk onderzoeker.

In de bundel Verre reizen vertelt ze over belevenissen in een zestal landen, van Mongolië tot Nicaragua en van Malawi tot Japan. De literaire vorm is sinds Grijs China duidelijk belangrijker voor haar geworden. Een aantal van de stukken zit dicht bij het korte verhaal. Visser probeert nooit haar werkelijke positie te verbergen: die van iemand op doortocht die alleen wat indrukken opdoet. In Grijs China schroomde ze niet foto's te plaatsen, genomen door het raam van haar hotelkamer. In Verre reizen schrijft ze: ‘Mijn kamer was op de dertiende verdieping en eenmaal binnen voelde ik mij niet meer ontheemd in Mongolië. Er kwam heet water uit de kraan, er was een bad’ - hier spreekt niet iemand die na drie gesprekken ter plaatse wel eens even verleden, heden en toekomst van de betreffende natie uit de doeken zal doen. Haar nieuwsgierigheid geldt individuen, mensen die proberen er het beste van te maken, onder welk politiek stelsel ze ook leven. Ze vertelt wat de mensen die ze ontmoet dagelijks bezighoudt, of het nu gaat om een busconducteur in Malawi, een kunstschilder in Mongolië of Junji, salary man en vriendje voor een nacht uit Osaka. Eigenlijk is Verre reizen een willekeurig samenraapsel, het had net zo goed over zes andere landen kunnen gaan, maar toch zit er een verborgen samenhang in, een onuitgesproken en misschien ook onbedoelde boodschap: waar je ook komt, er wonen mensen met hun dagelijkse zorgen en eigenaardigheden en ze lijken allemaal verdomd veel op elkaar. In de verzamelde toevalligheden komen bovendien patronen te voorschijn, die veel zeggen over maatschappelijke omstandigheden en politiek.

Carolijn Visser
marek stawski

Ontwikkelingshulp

We kunnen bijvoorbeeld Vissers verhalen naast elkaar zetten over een Nederlandse ontwikkelingswerker in Nicaragua, een Britse plantagehouder in Malawi en een Nederlandse arts in ditzelfde Afrikaanse land. De wederwaardigheden van het drietal bieden genoeg stof voor een diepgravende discussie over de moraal in de ontwikkelingshulp. Wat te denken van de revolutionaire landbouwexpert in Managua. ‘Het huis waar hij woonde was helemaal niet extravagant ruim, vond Guus. “Heb je de huizen van de andere Nederlanders dan nog niet gezien?” Het huis was het bezit van iemand die nu in Miami woonde, “een contra” volgens Guus, die hem de vreselijk hoge huur van vierhonderd Amerikaanse dollars rekende. Ze hadden afgesproken dat hij dat bedrag altijd in dollars zou overmaken. Maar kortgeleden had Guus een onteigeningsprocedure in gang gezet. “Iemand kan onteigend worden als hij een bepaalde periode niet in Nicaragua is geweest. Ik heb het uitgerekend; zijn termijn is verstreken.”’ Revolutionaire Guus verdiende zesduizend gulden bruto plus twaalfhonderd gulden onkostenvergoeding per maand.

Carolijn Visser maakte zich met dit verhaal in de NRC op slag impopulair bij de Nicaraguabeweging. Natuurlijk zijn er ook slovende artsen zonder grenzen in dezelfde Middenamerikaanse staat, die aanzienlijk minder verdienen dan een bijstandsuitkering. Deze kant van de zaak laat de schrijfster zien in de Nederlandse vrouw die al jaren, ver in het binnenland van Malawi, een ziekenhuisje leidt. Haar haast wanhopige werkzaamheden wekken bij de lezer een diepe mismoedigheid, maar zij gaat monter door, misschien wel tegen beter weten in. Dan is er nog de Engelse planter. ‘Eigenlijk zou het helemaal geen ramp zijn als het werk op de plantage helemaal in het honderd zou lopen. “Dan krijg je de situatie zoals je die in Tanzania, Zimbabwe, in zoveel landen ziet: het Westen stuurt via de FAO of de EEG een hoop geld om de boel op poten te zetten. Buitenlandse hulporganisaties nemen mensen zoals ik in dienst voor het driedubbele salaris dat ik nu krijg met alle sociale zekerheden. Dan wordt er niet meer gekeken naar rentabiliteit; je kunt steeds nieuwe subsidies aanvragen. Bovendien is dan niemand meer een koloniaal.” De planter lacht, verbitterd.’ Wie van de drie is de schurk? Visser schrijft laconiek op, wat de meest uiteenlopende types haar vertellen, ze probeert niet hun verhalen bij te schaven om ze in een vooropgesteld wereldbeeld te laten passen, maar geeft al hun tegenstrijdige redeneringen weer, zonder zelf stelling te nemen. Je leest welk beeld ze van zichzelf hebben. Scherp en trefzeker noteert Visser haar constateringen. Ook wanneer Junji uit Osaka met haar in bed ligt en vraagt: ‘You like video?’ waarop Deep Throat op het scherm verschijnt, lijkt ze zijn gedoe van een afstandje gade te slaan: alweer zo'n interessant exemplaar van de homo sapiens!

■