Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Het voortleven van personages uit de Oudheid
‘Van Alexandros tot Zenobia’, een compilatie van culturele continuïteit

Van Alexandros tot Zenobia Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater door Eric M. Moormann en Wilfried Uitterhoeve Uitgever Sun, 287 p., f 39,50

Wim Hottentot

‘Hoera, ik heb het eerste deel in huis.
Tot en met Boe kan niemand mij wat maken
Over Achilles mag ik niet in discussie raken,
Maar nopens Zeus zwijg ik vooralopig kuis.’

Zo beschreef Simon Carmiggelt ooit ‘De encyclopedist’. Dank zij een eerder boek van Moormann en Uitterhoeve uit 1987, Van Achilleus tot Zeus (jaja), kon de Nederlandse lezer (es) al heel behoorlijk meekomen op het gebied van mythologische figuren en hun ‘Nachleben’. Het was echter helaas nog even tobben met historische personages uit de oudheid. Maar nu hoeven we zelfs nopens Zenobia niet meer te zwijgen!

Meer nog dan het voorafgaande deel, waarvan onlangs een derde druk verscheen, voorziet Van Alexandros tot Zenobia in een reële behoefte. Mythologische encyclopedieën bestaan er vele, maar een vergelijkbare moderne compilatie over historische figuren is mij onbekend. Een werk als Betty Radice's Who's Who in the Ancient World is bijvoorbeeld veel beknopter.

Moormann en Uitterhoeve vervolgen terecht de (ook commercieel) succesvol gebleken formule van het eerder boek. Weer worden in een heldere verantwoording de beginselen uiteengezet. Van Alexandros tot Zenobia behandelt leven, maar vooral voortleven van historische personages uit de Grieks-Romeinse oudheid. Het gaat niet om historisch ‘ware’ levensberichten. De personages ‘zijn gekozen en beschreven naar gelang en zoals ze op enigerlei wijze een indruk hebben nagelaten in de literatuur, het theater of de beeldende kunst van de oudheid en daarna.’ De culturele continuïteit was dus selectiecriterium. Alleen die figuren worden behandeld die om wat voor reden dan ook ‘vitaal’ zijn gebleken in de westerse cultuur. Figuren die ook na hun eigen tijd tot de verbeelding van kunstenaars zijn blijven spreken.

Na de verantwoording volgen dan in alfabetische volgorde 104 hoofdstukken over uiteenlopende historische personen, uiteraard merendeels mannen. Twintig stukken gaan over vrouwen: bijvoorbeeld over (de lok van) Berenice, de kuise Lucretia, de onkuise Messalina, Sappho (wier kuisheid al in de oudheid tot heftige meningsverschillen aanleiding gaf), Semiramis en Tomyris, de koningin van de Aziatische Massageten, die de Perzische koning Cyrus wist te verslaan, hem liet onthoofden en zijn hoofd in een zak met mensenbloed dompelen uit wraak voor de dood van haar zoon. Vijf hoofdstukjes betreffen een man-vrouwrelatie (onder andere Cleopatra en Marcus Antonius).

Wakkere strijders

De overgrote meerderheid van de mannen wordt gevormd door keizers (zoals Alexander de Grote, die werkelijk een verbluffend ‘Nachleben’ blijkt te hebben, Augustus, Elagabalus, Nero), Perzische, Griekse en Romeinse koningen (Darius, Cambyses, en Cyrus; Cleomenes en Polycrates; Numa Pompilius en Tarquinius) of politici c.q. staatslieden (Alcibiades, Lycurgus, Pericles en Solon; Cato de oudere en Cato de jongere, Cicero, de Gracchen). In totaal ongeveer veertig lemmata.

Een volgende omvangrijke groep (van meer dan twintig) wordt gevormd door beroemde veldheren of wakkere strijders: Caesar, de Bataaf Julius Civilis, de Carthager Hannibal, de slavenleider Spartacus, de Romein Scaevola die als krijgsgevangene zijn rechterhand in het vuur stak om te laten zien dat hij folteringen niet vreesde.

Restanten van het enorme standbeeld van Constantijn de Grote uit 313 na Christus.

Antonius en Cleopatra geschilderd door Sir Lawrence Alma-Tadema, 1885

Cicero (106-43 voor Christus)

Kleinere groepjes zijn de kunstenaars (drie: Apelles, Arion, Perillos) en intellectuelen (acht, onder wie Apollonios van Tyana, Diogenes, Empedocles, Seneca, Socrates en Timon de mensenhater, die de Atheense volksvergadering meedeelde ‘dat hij een huis ging bouwen en daarvoor een vijgeboom, waaraan al vele Atheners zich hadden opgehangen, moest laten kappen: degenen die zich nog wilden opknopen, zouden daarom haast moeten maken’). Er zijn ook nog twee beroemde vriendenparen opgenomen: Damon en Pythias, Harmodios en Aristogeiton, en één beroemde sporter: Milon uit Kroton.

Het boek is voorzien van eenenzestig illustraties. De meeste kunstvoorwerpen stammen begrijperlijkerwijs uit oudheid (zeventien) en de renaissancistische zestiende of zeventiende eeuw (vierentwintig). De (christelijke) middeleeuwen leveren slechts vijf illustraties. Uit de achttiende eeuw zijn negen plaatjes afkomstig, de negentiende eeuw heeft er nog zes, maar de twintigste eeuw niet één! Is dat symptomatisch voor het verval van de kennis en invloed van klassieke historische exempels (in tegenstelling tot mythologische figuren) of hebben de samnenstellers hier niet zo goed gezocht? Benieuwd geworden ben ik gaan tellen in het vorige boek, Van Achilleus tot Zeus, dat vierentachtig illustraties blijkt te hebben, ook vooral uit oudheid (zesendertig) en zestiende/zeventiende eeuw (dertig). Daar zijn acht plaatjes afkomstig uit de negentiende eeuw en twee uit de twintigste. Valt me ook tegen eigenlijk.

Wanneer ik in het vervolg nog enkele andere vragen opwerp en aanvullingen geef, dan doet dat niets af aan mijn bewondering voor Van Alexandros tot Zenobia, waarin vele zaken staan die mij totaal onbekend waren. Het is een zeer praktisch werk waarvan ik veel heb geleerd en dat nog vaak op mijn tafel zal liggen. Daarvan dus bij voorbaat akte.

Moormann en Uitterhoeve verantwoorden echter nergens hun keuze voor juist deze 104 hoofdstukken. Waarom wél de bovengenoemde kunstenaars en intellectuelen, maar geen denkers als Plato of Aristoteles? Zij zijn niet alleen met hun werk, maar ook als legendarische personen vanaf de vroege middeleeuwen tot vrijwel vandaag zeer vitaal gebleken. Er bestaan honderden schilderijen en beelden van ze, ze figureren in talloze verhalende teksten en gedichten. Hermann Brochs Der Tod des Vergil verscheen nog maar enkele maanden geleden in een Nederlandse vertaling. Hans Berghuis publiceerde in 1987 een bundel Een winter in Tomi, waarin de verbannen Ovidius hoofdpersoon is. In 1988 verscheen Christoph Ransmayr, Die letzte Welt, ook over de verbannen Ovidius. Waarom worden wel Romeinse keizers als Tiberius en Trajanus besproken, maar niet Marcus Aurelius, wiens ruiterstandbeeld een van de vermaardste en invloedrijkste kunstprodukten uit de oudheid is. (Dat beeld is trouwens lang aangezien voor de in Van Alexandros tot Zenobia wél opgenomen Marcus Curtius Rufus die zich met zijn paard in een plotseling ontstane aardspleet op het Forum Romanum zou hebben gestort om de Romeinse repubiek te redden.) De invloed van Marcus Aurelius' Zelfbespiegelingen is enorm geweest. Ze spelen met de keizer zelf een grote rol in Walter Paters Marius the Epicurean (1885) waarover Yeats ooit zei dat het voor zijn generatie het enige heilige boek was. Couperus-biograaf F.L. Bastet maakte omstreeks 1953 een sonnet op Aurelius' ruiterbeeld en schreef in 1987 dat de Zelfbespiegelingen voor hem vaak richtlijn en wet zijn geweest. De dichter Leopold maakte in 1908 zelfs een wetenschappelijke teksteditie van het werk. In 198O verscheen L'usurpation ou le roman de Marc Aurèle van François Fontaine, in 1975 voorafgegaan door Wie ein Fremder im Vaterland van de Oostenrijker Alexander Giese. Giese beschrijft, kennelijk geïnspireerd door zijn landgenoot Hermann Broch, de laatste dagen voor de dood van de keizer.

Omissies

Ik noemde Van Alexandros tot Zenobia in mijn aanhef heel bewust een compilatie. Van Dale verklaart dat woord met ‘boek dat een aaneenschakeling geeft van wat vroeger al op zijn gebied geschreven is, maar niets nieuws brengt’. Daar zit inderdaad de zwakte, maar ook de kwaliteit van het boek. Het vat, zoals al uit de uitgebreide bibliografie blijkt, materiaal dat door anderen bijeengebracht is vlijtig en overzichtelijk samen. Er bestaan geen moderne afzonderlijke studies over de invloed of het moderne beeld van Vergilius, Ovidius, Plato of Aristoteles, hetgeen verklaart waarom deze personen ontbreken in de compilatie. En hoe dan ook is er altijd een oververtegenwoordiging van oudere literatuur of kunst in dat type studies, omdat er van gericht ‘Nachleben’-onderzoek op modern gebied nauwelijks sprake is. Dat verklaart weer de relatieve ondervertegenwoordiging van de modernen.

Moormann en Uitterhoeve zijn geen literatoren en ik wél, zodat waarschijnlijk daardoor enkele omissies op literair gebied mij opvallen. Bij de Romeinse Arria, die onder het uitroepen van de gevleugeld geworden woorden Paete, non dolet (‘Het doet geen pijn, Paetus’) zichzelf een dolk in de borst stak, kan nog een hele serie dichters genoemd worden die zich door haar woorden lieten inspireren, met Kleist en Swinburne als bekendste. Bij Sappho ontbreekt een verwijzing naar de vrouwentraditie: Renée Vivien en hare (vele) navolgeressen. De hele Franse traditie ontbreekt, omdat de schrijvers blijkbaar het boek over Sappho van Edith Mora niet kenden. Over de Nederlandse verwerking zou ook heel wat meer te zeggen zijn, maar dat doe ik nog wel eens elders.

Bij Alexander de Grote wordt wél Mary Renaults Fire from Heaven genoemd, maar níét haar veel succesvoller The Persian Boy, dat trouwens tot een vergelijking met Couperus' Iskander noodt. Het is natuurlijk niet mogelijk om voortdurend naar één enkel gedicht te verwijzen (al worden schilderijen wél steeds afzonderlijk genoemd), maar misschien was een verwijzing naar het beroemdste Alexandergedicht uit de moderne Nederlandse literatuur op zijn plaats geweest: ‘Laatste wil van Alexander’ van J.H. Leopold, een tekst die voortreffelijk past binnen die Alexander-literatuur die gaat over de antagonie tussen Alexanders adembenemende veroveraarsactiviteiten en zijn vroege dood. De zogenaamde ubi sunt-traditie: waar zijn nu al die beroemde lieden? Waar was het allemaal goed voor? Het heeft toch niets opgeleverd.

Een boekbespreker moet, net zoals de Romeinse geschiedschrijver Tacitus, sine ira et studio oordelen: zonder rancune en zonder vooringenomenheid (vreemd genoeg vertalen Moormann en Uitterhoeven (sine) studio ergens met ‘nauwgezet’). In die geest mogen mijn vragen en aanmerkingen begrepen worden. Het kan niet anders of Van Alexandros tot Zenobia zal minstens zoveel succes hebben als Van Achilleus tot Zeus. En terecht: het is een absolute must voor iedereen die wel eens een literair werk leest dan wel een museum of theater bezoekt. Want ook in onze eigen tijd blijkt telkens weer opnieuw dat we ons van een zeer produktief gebleken cultuurinvloed vervreemden wanneer we de klassieken (die ónze klassieken zijn!) niet kennen.

■