Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Brieven

Freud en Schopenhauer

Dat Freud, naar eigen zeggen, zijn originaliteit zou danken aan zijn geringe belezenheid, zoals Jaap van Heerden schrijft in de Boekenbijlage van 13 januari, kan men natuurlijk niet serieus nemen. Wanneer men bijvoorbeeld de bibliografie van zijn Psychologie des Unbewußten (Studienausgabe - Bd. III) raadpleegt, komt men al op een kleine 60 auteurs (en beslist niet allen vakgenoten; zo treft men er ook de filosofen Plato, Aristoteles, Kant en J.S. Mill aan). Ten bewijze dat Freud niet zo onbelezen (dus wellicht niet zo origineel) was als hij wel voorwendde, kan verder worden aangevoerd dat Multatuli lange tijd zijn lievelingsauteur was. Diens werken en brieven voeren de lijst aan van de tien beste boeken die Freud in het jaar 1906 samenstelde (zie blz. 352 van bovengenoemd werk), en naar we mogen aannemen vormt Freuds top-tien een selectie uit een groter aantal (gelezen) boeken.

Wanneer Van Heerden niettemin volhoudt dat Freud ‘heel misschien’ Schopenhauer inderdaad niet heeft gelezen, kan ik hem ook wat dit betreft uit de droom helpen. Er bestaat tenminste één duidelijke aanwijzing dat hij de filosoof wel degelijk moet hebben gekend; deze is te vinden in het uit 1920 stammende Jenseits des Lustprinzips (opgenomen in bovengenoemd werk). Freud maakt hier een scherp onderscheid tussen enerzijds de ‘ik-driften’, die de drang naar de dood bezitten, en anderzijds de ‘sexuele driften’, die de drang tot voortzetting van het leven bezitten. In het kader van deze dualistische opvatting van het driftleven komt hij vervolgens te spreken over de theorie van E. Hering, volgens welke in de levende substantie onafgebroken twee processen in tegengestelde richting verlopen, het ene opbouwend (‘assimilatorisch’), het andere afbrekend (‘dissimilatorisch’). ‘Sollen wir es wagen,’ vraagt Freud dan, ‘in diesen beiden Richtungen der Lebensprozesse die Betätigung unserer beiden Triebregungen, der Lebenstriebe und der Todestiebe, zu erkennen? Aber etwas anderes können wir uns nicht verhehlen: daß wir unversehens in den Hafen der Philosophie Schopenhauers eingelaufen sind, für den ja der Tod “das eigentliche Resultat” und insofern der Zweck des Lebens ist, der Sexualtrieb aber die Verkörperung des Willens zum Leben.’ (Psychologie des Unbewußten, blz. 259) Freud verwijst hier naar Schopenhauers ‘Über die anscheinende Absichtlichkeit im Schicksale des Einzelnen’ (1851) (Grossherzog-Wilhelm-Ernst-Ausgabe, Bd. 4, S. 268).

Dat de psychoanalyticus Schopenhauers magnum opus, Die Welt als Wille und Vorstellung, in elk geval uit de tweede hand kende, blijkt uit zijn uit 1911 daterende Formulierungen über die zwei Prinzipien des psychischen Geschehens. Sprekend over het verdringingsproces bij het ontstaan van de neurose merkt Freud in een voetnoot op: ‘Eine merkwürdig klare Ahnung dieser Verursachung hat kürzlich Otto Rank in einer Stelle Schopenhauers aufgezeigt.’ Met deze ‘Stelle’ wordt bedoeld Die Welt als Wille und Vorstellung, Bd. 2 (Ergänzungen zum III. Buch, Kapitel XXXII) - zie blz. 17 van voorgenoemd werk.

Rotterdam

John van der Stokker

De hele Bibelebontse berg

In mijn recensie van De hele Bibelebontse berg, in de Boekenbijlage van 6 januari, constateerde ik dat de auteurs wel erg karig zijn met literatuurverwijzingen. Het vrijmoedigst is Aukje Holtrop die, zonder bronvermelding, vier bladzijden lang een stuk van mijn proefschrift navertelt over de veranderende beoordeling van Dik Trom. In een ingezonden brief in de Boekenbijlage van 13 januari reageert zij gepikeerd: zij heeft mijn proefschrift toch in haar literatuuropgave vermeld; wat zeur ik dan nog? Nu is het in de journalistiek misschien gebruikelijk zonder plichtplegingen gegevens over te nemen uit boeken die je in een literatuuropgave vermeldt, maar in een (populair) wetenschappelijke uitgave als De hele Bibelebontse berg moet je dat in de tekst verantwoorden: anders wek je niet alleen de indruk met andermans veren te pronken, je verzuimt ook de lezer door te verwijzen naar de beschikbare studies (wat een belangrijke functie is van zo'n boek).

Holtrop beweert dat je bij Daalder en Dasberg al kunt lezen ‘dat er zeer gemengd geoordeeld is over die klassieke kinderboeken’. Dan had ze daarnaar moeten verwijzen! Maar Daalder geeft alleen zijn eigen mening over Dik Trom; en Dasberg zegt ook niets over de receptie van het boek. Ja, zegt Holtrop, maar in bibliotheken kun je die recensies toch óók vinden? Bedoelt ze nu echt dat ze mijn onderzoek nog eens heeft overgedaan? Kennelijk wel: ze noemt althans drie bibliotheken waar het materiaal te vinden zou zijn (alsof alle recensies in documentatiemappen klaar liggen voor onderzoekers). Ik heb het even geverifieerd, maar de tien recensies waarvan ik veronderstelde dat zij die aan mijn proefschrift had ontleend, of aan een voorpublikatie in Bzzlletin (1984), zijn in die bibliotheken niet aanwezig (ook niet de ‘recensie’ van Bos-Meilink uit 1914, waaruit Holtrop citeert, terwijl het in werkelijkheid een boekje is). Gelukkig maar, dan heb ik niet voor niets al die kranten en tijdschriften zitten doorbladeren.

Oegstgeest,

Anne de Vries

Naschrift Aukje Holtrop

De discussie wordt niet echt spannend als Anne de Vries denkt dat argumenten sterker worden als je ze alleen maar herhaalt. Twee weken geleden vroeg ik me af of hij echt zo verwaand was om te denken dat zijn boek het begin en het einde van alle wijsheid is. Die vraag is inmiddels een weet geworden. Hij is zo belachelijk arrogant, dat hij in staat is om vast te stellen dat de Aarde rond is en vervolgens anderen die dat vóór, tegelijkertijd met, en na hem ook constateren, naäpers te noemen.

De hele Bibelebontse berg (2)

Anne de Vries wijst er in zijn bespreking van 6 januari terecht op dat de auteurs van De hele Bibelebontse berg slordig omspringen met literatuurverwijzingen en in het ergste geval zonder bronvermelding citeren. Als voorbeeld noemt De Vries Aukje Holtrop; ik kan daar Harry Bekkering aan toevoegen. Zijn bijdrage is ongeveer honderd bladzijden lang, een groot deel daarvan is regelrecht overgeschreven uit doctoraalscripties. Niet één van deze scripties is terug te vinden in de literatuuropgave; de studenten moeten het doen met een dankwoordje in een voetnoot: ‘Het is een eenvoudige daad van rechtvaardigheid een groot aantal Nijmeegse studenten te noemen (...)’ Omdat ik veel van deze studenten ken en hun scripties gelezen heb, weet ik dat het rijtje namen dat Bekkering vervolgens opsomt allesbehalve volledig is.

Wie zichzelf daarvan wil overtuigen en van het feit dat er sprake is van plagiaat, leze Ons Erfdeel van november-december 1989. Daarin publiceert Mirjam Braam (in samenwerking met Harry Bekkering) een artikel over Willem Wilmink dat dezelfde titel draagt als Braams doctoraalscriptie. Bekkering heeft gedeeltes uit dat artikel en stukken uit de scriptie bijeen geharkt en het samen met andere fragmenten tot een (vanzelfsprekend) onevenwichtig geheel gebreid.

Bij het overschrijven is Bekkering nog ijdel geweest ook: conclusies die in Ons Erfdeel worden getrokken onder vermelding van ‘dunkt ons’, neemt hij in zijn bijdrage aan De hele Bibelebontse berg geheel voor eigen rekening met ‘meen ik’.

Nijmegen,

Marcel Henst

Sleutel in de kast

In zijn recensie van het door mij samengestelde boek De sleutel in de kast. Over ‘Het stenen bruidsbed’ van Harry Mulisch (Boekenbijlage 6 jan.) doet Joost Zwagerman niets anders dan de verschillende onderdelen opsommen (daarbij mijn bijdrage en passant een ‘close reading’ noemend, wat ze nu net niet is). Wat moet ik hieruit afleiden? Dat hij geen mening over het boek heeft? Dat hij er wel een heeft maar ze vergat op te schrijven? Of dat hij het boek slechts vluchtig ingezien heeft in plaats van te lezen?

Nijmegen,

J.A. Dautzenberg