Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

‘Een regelrecht misbaksel’
Is ‘Au pair’ van Willem Frederik Hermans een meesterwerk of een mislukking?

Hans van den Bergh

Al bijna vier maanden wordt de in september vorig jaar verschenen roman Au pair van Willem Frederik Hermans elke week door de boekhandel het meeste verkocht. De kritieken waren enthousiast (‘een imposant boek’ - Tom van Deel; ‘een rijke en fascinerende roman’ - Reinjan Mulder; ‘een roman waarin Hermans al zijn kunnen toont’ - Doeschka Meijsing)’, gematigd enthousiast (‘een hoogst amusante, maar geen grootse roman’ - Carel Peeters) en negatief (‘teleurstellende roman’ - Arnold Heumakers; ‘wrakke compositie; de verveling slaat menigmaal toe’ - Jaap Goedegebuure; ‘melig, kleurloos en oubollig’ - Robert Anker). Kritieken lopen zelden zo sterk uiteen als die over Au pair, allemaal geschreven in de week dat het boek uitkwam. Nu, vier maanden later, las Hans van den Bergh het boek. In het onderstaande stuk geeft hij zijn antwoord op de klemmende vraag: is Au pair een meesterwerk of een mislukking van een eertijds groot schrijver?

Er zijn twee raadsels rond de jongste best-seller van W.F. Hermans, Au pair: hoe is het mogelijk dat de schrijver van klassieke romans uit de naoorlogse letteren als De donkere kamer van Damocles (1985) en Nooit meer slapen (1966), sinds Onder professoren (1975) alleen nog maar onhandig gecomponeerde, futiel satirische en grappig bedoelde, maar doorgaans humorloze romans en novellen heeft gepubliceerd, culminerend in een regelrecht misbaksel als Au pair (1989)? Een tweede mysterieus aspect is dat zo talloos vele critici er met open ogen zijn ingetuind en het boek hebben omarmd als ‘grote roman’ in Hermans' eigen traditie.

Deels is dat laatste raadsel te verklaren uit de onaantastbare positie die Hermans voor zichzelf heeft gecreëerd door telkens weer als een bezetene tekeer te gaan tegen wie ook maar een vinger naar hem uitstak, maar ook doordat hij het imago heeft opgebouwd van de oude Wijze Geit die men langzamerhand te eerbiedwaardig vindt om te attaqueren, al geven de pagina's tekst die hij obligaat aan verschillende periodieken levert al jarenlang blijk van pijnlijke rommelzucht en nonchalance.

Wat is er in mijn ogen mis met Au pair? Zowel in de grote lijn als op detailpunten zijn er - zonder moeite - groteske tekortkomingen aan te wijzen. De opbouw van de roman als geheel (de ‘macrostructuur’) is niets dan de zwakke echo van vroegere Hermans-romans met hun existentiële thematiek; toen: hoofdpersonen in een queestesituatie op zoek naar de ‘rechtvaardiging van een bestaan’ (voor Osewoudt gelegen in de aantoonbare echtheid van de verzetsheld Dorbeck en voor Issendorf in het al even onleverbare bewijs voor de geologische inslag-hypothese); nu: een meisje dat niet zozeer door noodlot en toeval wordt gemanipuleerd, maar door de nutteloze en onwaarschijnlijke machinaties van een stelletje vuige kapitalisten. Vroeger tragische helden met eigen strevingen en ideeën, nu een onvolwassen beeldschoon meisje met de diepgang van Joop ter Heul, in wie ondanks die vierhonderd pagina's niet één originele gedachte opduikt. Zij is dan ook volstrekt geen partij voor de intriganten met hun dwaze plannetjes (waarover straks meer) die achter de schermen aan haar touwtjes trekken. In de romans van weleer een uitgekiende constructie waarin ieder detail de centrale these ondersteunde volgens Hermans' eigen definitie van de ‘klassieke roman’ (‘een roman waarin alles wat gebeurt en alles wat beschreven wordt, doelgericht is’, Het sadistische universum 1966⁴, pagina 108).

Nu in Au pair eindeloze conversaties (bijvoorbeeld de pagina's 101-122!) en zelfs hele episoden (het verblijf bij de familie Pauchard) die in de grote lijn van het verhaal geen aanwijsbare rol spelen. In feite wordt de intrige of centrale handeling pas aangesneden in hoofdstuk 47(!), pagina 218 en volgende. En die kapstok voor de verdere lotgevallen van Paulina is wel bijzonder wankel, zoals zich gemakkelijk laat vaststellen.

Loos vertoon

Er is een stelletje ongehoorde rijkaards (tussen haakjes: wat is de beschrijving van dit soort puissant rijke milieus toch irritant en goedkoop met hun eeuwige champagne schenkende butlers: behalve Hermans kan ook Mulisch er nauwelijks genoeg van krijgen: De elementen; De pupil) en deze familie De Lune wil een koffer met geld en waardepapieren naar het buitenland smokkelen. In plaats van dat zelf even te doen (welke auto wordt nog aan de grens gecontroleerd?) laten ze er een Nederlands meisje mee op de trein stappen, waar de douane merkwaardigerwijze komt inspecteren en haar nog bijna betrapt. Wie heeft er de laatste twintig jaar als toerist ooit een koffer hoeven openmaken in de trein? Maar goed, zelfs al was dit basisverhaal waterdicht, dan nóg is het geen illustratie van Hermans' eigen wereldleer, dat toeval en misverstand ons lot regeren.

Weliswaar wordt ook dit au pair-meisje stevig bij de neus genomen en voor een minder nobel doel ingzet dan zij gelooft, maar de schrijver speelt het absoluut niet klaar ons daarvoor te interesseren, al was het maar omdat hij ons geen inzicht gunt in de werkelijke motieven op grond waarvan de gewetensbezwaarde oude generaal op zijn sterfbed bedrogen wordt door zijn kleinzoon in samenwerking met zijn eigen notaris.

W.F. Hermans, tekening Siegfried Woldhek

Trouwens dat hele knagende geweten van generaal De Lune wordt wel herhaaldelijk in verband gebracht met een moreel dilemma dat Kant beschrijft, maar dat is loos vertoon van dure namen. Dat iemand terug behoort te geven wat hij in bewaring heeft genomen - daar heb je geen hogere ethiek voor nodig. Maar de hele casus is volstrekt irreëel. Hermans heeft een joodse zakenman bedacht die in de oorlog bankpapier en effecten in een koffer stopt en aan de generaal in bewaring geeft. Maar welke kapitalist zou deze (snel hun waarde verliezende) papieren op deze manier hebben afgegeven? De eigenaar zou toch op zijn minst gevraagd hebben het geld goed te beleggen. Of hij had de koffer kunnen vullen met diamanten en goud. Hermans denkt kennelijk dat de gemiddelde effectenbezitter net zo onnozel is als de gemiddelde lezer, zodra het om geld gaat. Want waarom zou de emigrerende joodse bezitter zijn kapitaal niet gewoon aan een bank hebben toevertrouwd? Daar zou het keurig en waardevast zijn bewaard, zélfs als er bij was verteld dat het om joods bezit ging. Ook in Nederland, waar de anti-joodse maatregelen heel wat verder gingen dan in Frankrijk, kreeg iedere kapitaalbezitter na de oorlog zijn geld, dat hij bij het bankiersbedrijf van Lippmann-Rosenthal had moeten deponeren, nagenoeg ongeschonden terug.

De hele centrale plot deugt dus van geen kanten en dat de beeldige Paulina (Hermans vertelt wel tien keer dat ze zichzelf met veel plezier naakt in de spiegels van haar badkamer bekijkt) misschien tegelijkertijd bespied werd door de voze oude generaal - wie kan het wat schelen? Als ontknoping van de roman is het wel erg mager en zelfs als het waar is binnen het verhaal, zou men dat pleziertje niet gauw aan een doodzieke bejaarde (die er niemand kwaad mee doet) misgunnen.

De hele vertelling wordt dus aangedreven door een motor die niet deugt en eindigt in een ontknoping die niet kenmerkend is voor het volle leven van de rijke medemens, maar berust op een armzalig stuntje van kleinzoon De Lune die zijn grootvader vlak voor diens dood nog even een loer draait. Het pleit in zekere zin voor Hermans dat hij er geen idee van heeft hoe het bij werkelijk stinkend rijke mensen toegaat. Die zijn juist zo ergerlijk rijk geworden omdat ze nooit een dubbeltje te veel uitgeven: dus zouden ze er niet over piekeren tienduizenden guldens te investeren in het verwennen van een au pair-meisje, als ze voor een paar honderd gulden een betrouwbare koerier kunnen inschakelen om het geldtransport te verzorgen. Maar dat hele probleem waar het boek omheen is geweven, de kwestie van het overhevelen van kapitaal naar Zwitserland (c.q. Luxemburg) berust op een verkeerde voorstelling van zaken. De crux zit op pagina 257 waar Hermans lapidair belijdt: ‘Het zo maar laten overschrijven op een Zwitserse bankrekening is absoluut onmogelijk. Dit is de moeilijkheid.’ De werkelijkheid van het zwarte-geldcircuit bewijst wel anders. De Ceauşcscu's, de Marcossen en de Noriega's stuurden ook geen au pairmeisje met een koffertje de grens over om hun rijkdommen naar een bankrekening in Zwitserland te transplanteren. Men boekt het geld gewoon over naar moeilijk traceerbare zakenrelaties.

Details

Met de details van Au pair is het nog veel poverder gesteld en dat zou ook weer niet zo erg zijn, als de schrijver zelf op verteltechnisch terrein niet altijd de grote muggezifter had uitgehangen. Laten we Paulina's avonturen in den vreemde eens op een paar punten van dichtbij bekijken.

Dat de eerste zin dadelijk van een opmerkelijk gammele constructie is werd door Battus al in de Volkskrant gedemonstreerd, maar de inhoud is bovendien in menig opzicht onzin. Nederlanders - parafraseer ik in correct Nederlands - gaan liever iets in het buitenland halen dan het zelf te maken. Hermans verwijst daarbij naar het koloniale tijdperk: niet zo'n gelukkige illustratie. Onze voorouders gingen toen vooral koffie en specerijen in de Oost halen, spullen die ze moeilijk zelf thuis konden kweken. En voor zover Hermans een cultureel minderwaardigheidsgevoel beoogt, is hij wel de laatste die daar spottend over mag doen; hij is zelf immers de incarnatie van die oerhollandse drang om alles wat typisch Nederlands is af te wijzen en er buitenlandse voorbeelden als zaligmakend tegenover te stellen (in Au pair staan gave voorbeelden op pagina 250). Uit die habitus heeft Hermans zelf de uiterste consequentie getrokken door zich metterwoon in Parijs te vestigen, de stad die nu eenmaal bij uitstek voor zestigplussers het verleidelijke buitenland vertegenwoordigt.

Al dadelijk na die ongelukkige opening heeft de schrijver zich weer eens voorgenomen situaties te hekelen die hij voor typisch Nederlands houdt. Daartoe voert hij een ouder nichtje van Paulina ten tonele (Klara), die zojuist na zes jaar studie haar propedeuse Frans heeft gehaald. Het is wel duidelijk dat Hermans uit de verte niet meer beseft hoe het in het universitaire wereldje tegenwoordig toegaat. Je kunt hier namelijk nog maar twéé jaar over je propedeuse doen en dan is het met je studie afgelopen. Ook voor het overige doet de typering van Klara's leven niet erg up to date aan: de drummende veertigjarige taalwetenschapper Bart-Bram, het wonen in kraakpanden zonder water en stroom, de behoefte aan een swingend leven - dat herinnert allemaal eerder aan een universitaire provinciestad (als Groningen?) in de jaren zestig en zeventig dan aan een houtsnijdend portret van actuele vaderlandse aberraties.

Hermans' hier herhaalde, maar al uit Onder professoren en Uit talloos veel miljoenen bekende afkeer van Nederlandse universiteiten pleit overigens voor Paulina's ondernemingslust om in Parijs te gaan studeren en haalt dus definitief de angel uit de openingszin.

In hoofdstuk 2, dat uit zeventien zinnen bestaat, wordt de achterhaalde satire op de Amsterdamse studenten nog eens dunnetjes overgedaan. Hoofdstuk 3, dat opnieuw niet veel meer dan een halve pagina omvat, gaat over de vraag of Paulina's vader jaloers is op haar vrijheid om in Parijs te gaan studeren. Paulina denkt daar als volgt over: ‘Dat haar vader jaloers was, sprak wel vanzelf (...) Echt jaloers kon hij op zijn leeftijd niet meer zijn.’ Zo weinig consistent redeneert Paulina en veel beter wordt het niet in de volgende 400 pagina's.

In hoofdstuk 4 komt de schrijver voor het eerst met Paulina's bijzondere uiterlijk op de proppen en dat houdt voorlopig niet meer op. Ze is 1,92 m lang. Daardoor voelt ze zich in Frankrijk wel eens weinig op haar gemak, ‘omdat lange mensen er veel

[p. 8]

zeldzamer waren dan in Zeeland’. Een kleine antropologische misstap van de auteur, want de typische Zeeuw staat als kort en bonkig te boek. Maar de concrete beschrijving is al even opmerkelijk; zij luidt: ‘Haar Dianafiguur, haar benen, bezorgden menige voorbijganger (...)’ Er zijn twee mogelijkheden: ofwel het geldt hier een asyndetische opsomming en dan horen de benen dus niet tot het Diana-figuur, wat jammer is voor Diana; ofwel de benen zijn een bijstelling wat zou betekenen dat het figuur neerkomt op de benen. In ieder geval bezorgt het geheel ‘menige voorbijganger een hartklopping die hem de keel dichtkneep’. Een fysiologisch absurde waarneming die kenmerkend is voor de vele slordige formuleringen in Au pair.

De familie De Lune geeft Paulina op pagina 248 ‘zo veel paren schoenen dat ze wel drie weken elke dag een ander paar aan haar voeten zou kunnen doen, zonder twee maal hetzelfde te moeten dragen’. Durft dan geen redacteur bij De Bezige Bij tegen Hermans te zeggen dat de laatste zeven woorden van deze moeizame zin niets dan een herhaling bevatten? Hetzelfde geldt voor een paraplu op pagina 251 waarvan verteld wordt dat zij was ‘samengesteld uit gele en rode banen die elkaar afwisselden’. Als ze elkaar níét afwisselden zouden het rare banen zijn. Over die schoenencollectie lezen we nog: ‘Sommige hadden zelfs hoge hakken’ en dat kan niets anders betekenen dan dat meer dan één paar hoge hakken had. Maar een alinea verder lijkt Hermans dat vergeten, want dan schrijft hij: ‘Ze droeg dit paar nooit.’

Wat zou W.F. Hermans in zijn goeie tijd zelf de spot hebben gedreven met boeken waarin dit soort onnozele foutjes voorkomt en waarin beweerd wordt dat een mange-tout (pagina 243) een soort sperzieboon is, in plaats van het daarvoor in Nederland gangbare woord ‘peultje’ (bekend uit de vraag of u ze nog lust). Een bijna komische onhandigheid in dit vlak treffen we aan op pagina 232, waar de oude generaal in de directe rede wordt geciteerd en volgens Hermans uitroept: ‘Nee, nee! Nooit! Nimmer!’ Maar het ongeluk wil dat het Frans geen twee termen voor ‘nooit’ kent zodat de bejaarde militair zich niet alleen retorisch, maar ook tegen de logica van het Frans opwindt.

En dan praten we nog niet over de vele kleine fouten tegen het Nederlands zoals ‘ondertussen’, de bekende contaminatie van intussen en onderwijl (pagina 245), en het gebruik van een hoofdletter na een dubbele punt (bijvoorbeeld op pagina 259); minuscule tekortkomingen, maar niet voor een schrijver als Hermans die vroeger bereid was maandenlang te polemiseren over het gebruik van één apostrof. We kunnen concluderen dat Hermans niet langer de zorgvuldige beheerder van zijn eigen instrument is en dat hij, die er voorheen prat op ging de weergegeven feiten uit de werkelijkheid zo zorgvuldig te controleren, nu in de financiële onderbouw van zijn verhaal grove gaten laat vallen. (In het vroegere werk gebeurde ook wel eens zoiets; in de eerste drukken van De donkere kamer heette Palestina al in 1945 Israël, maar die fout is tenminste in latere drukken gecorrigeerd; dat zal nu nauwelijks mogelijk zijn zonder de hele roman te herschrijven.) Maar behalve feiten die niet met de geportretteerde werkelijkheid stroken, zijn er ook inconsistenties binnen de wereld van deze roman. Zo maken Paulina en haar begeleider van pagina 274 tot 276 een stevige wandeling van het notariskantoor naar hun auto, tot ze daar ‘eindelijk weer’ (zegt Hermans) inzitten. Uit de vele weergegeven gedachten is zelfs ongeveer op te maken hoe lang die tocht volgens de tekst duurt: een minuut of tien. Blijkbaar weet de schrijver niet meer dat hij die auto op pagina 262 juist ‘vlak voor het huis’ heeft laten parkeren.

Een scheiding

Mijn vraag in de aanhef moet al met al vermoedelijk zo beantwoord worden: door zijn jarenlange afwezigheid uit Nederland is Hermans van zijn publiek vervreemd, vooral waar het gaat om heersende denkbeelden, actuele situaties en taalgebruik. En daar komt een opmerkelijke minachting bij voor het domme volkje in het thuisland. Zo neerbuigend als Hermans onlangs in zijn grote televisie-interview zijn ondervragers bleef afschepen, zo lijkt hij er ook vanuit te gaan dat de Nederlandse lezer alles wat hij van Hermans voorgeschoteld krijgt, kritiekloos voor lief zal nemen. Zoals bij een scheiding de echtelieden ophouden elkaars eigenaardigheden bij te slijpen, waardoor je ex-gehuwden vaak ongebreideld hun rare neigingen ziet cultiveren. blijkt Hermans' vestiging in den vreemde ongezond voor zijn altijd al latente zelfgenoegzaamheid.

Nu blijft hij tergend putten uit een verjaard repertoire, zoals de schimpscheuten op Wolkers (pagina 207) ‘die het ook met kippen deed’ - een toespeling op een kort verhaal uit de vroege jaren zestig... en laat de ergste taalkundige missers gewoon staan, zoals de passage op pagina 240, waar een hoofdstuk als een iteratieve vertelling begint: ‘'s Morgens als mevrouw Le Dantec haar ontbijt bracht (...)’ terwijl in de volgende zin blijkt dat het om één ontbijt in het bijzonder te doen is. De aanhef had dus niet anders kunnen luiden dan ‘op een ochtend toen mevrouw Le Dantec (...)’

Maar het meest teleurstellende blijft toch dat de roman die zich vooral in het eerste gedeelte - bij de familie Pauchard - vlot laat lezen en gespitste verwachtingen wekt omtrent het vervolg, tenslotte uitdraait op een gemankeerde misdaadintrige. De ongeloofwaardige suggestie aan het slot dat de oude generaal Paulina vooral in huis genomen zou hebben om zijn machteloze lusten te bevredigen lijkt op niets zozeer als op een oude- herenfantasie. En inderdaad is het de schrijver zelf die er maar niet genoeg van kan krijgen Paulina naakt ten tonele te voeren, zonder dat haar maagdelijkheid bedreigd wordt: pagina 247, 248, 286, 302, passim. Het meest ontluisterende van het boek is dan ook dat de hoofdpersoon in dit boek niet het slachtoffer is van het absurde mensenlot, maar expliciet van niemand anders dan de wispelturige schrijver zelf.

De meeste critici hebben het meesmuilend geconstateerd (‘Hermans verliefd op zijn eigen personage’): al op pagina 72 loopt Paulina hem bij de Jardin du Luxembourg tegen het lijf. Maar wat minder algemeen is vastgesteld: daar begint hij haar al meteen te bedriegen door haar te voorspellen dat ‘van dit ogenblik af een heleboel dingen beter (zullen) gaan. Ik heb het beste met je voor.’

De oude satyr weet wel beter en aan het eind van het boek merkt ook de lezer hoezeer de auteur een loopje met zijn onnozele slachtoffer heeft genomen door haar te misbruiken als een demonstratie van... ja, van wat anders dan zijn eigen machteloosheid om het boek tot een zinvol einde te brengen? Ook daar wordt immers expliciet op gereflecteerd. Hermans laat zijn alter ego in de slotscène verzuchten: ‘Schrijvers zijn net als andere mensen machteloos ten opzichte van de dingen die er in de wereld gebeuren’ (pagina 414). Een ogenblik treft dat als een steekhoudende, ouderwets-nihilistische observatie, maar dan dringt ineens het onthutsende besef door dat hier niets anders wordt verwoord dan een wrak excuus voor auteursimpotentie: die onmacht geldt immers bij uitstek níét ten opzichte van de wereld in hun eigen boeken!

■