Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Een onophoudelijke, on-ironische ik-betrokkenheid
De Vlaamse dichter Leonard Nolens publiceert zijn dagboek

Stukken van mensen Dagboek 1979-1982 door Leonard Nolens Uitgever Querido, 195 p., f 34,50

Joost Zwagerman

Met het publiceren van zijn dagboek verkeert Leonard Nolens in dezelfde positie als destijds Hans Warren. Hoe goedwillend en geinteresseerd de kleine lezersschare van zijn poëzie (Nolens publiceerde negen bundels, waarvan de laatste twee, De gedroomde figuur en Geboortebewijs bij een Nederlandse uitgeverij verschenen) ook mag zijn, om de dagboeken van een contemporain Nederlands of Vlaams dichter staat in beginsel natuurlijk niemand te springen, of het moet zijn dat Nolens net als Warren een trefzeker geboekstaafd leven heeft te bieden. Dit laatste is, zo blijkt al gauw uit Stukken van mensen, niet het geval. Anders dan bij Warren wordt er door Nolens in zijn notities nauwelijks aandacht besteed aan dagelijkse beslommeringen, laat staan dat er sprake kan zijn van avontuurlijke belevenissen.

Nolens' Stukken van mensen is niet zozeer een verzameling anekdotische verslagen van door de buitenwereld of dan toch zijn ‘directe omgeving’ veroorzaakte gemoedsaandoeningen of ideeën als wel de, zoals Nolens het zelf formuleert, ‘woord geworden incubatietijd van het gedicht’. Zijn dagboek is voor hem een soort laboratorium waarin met onvermoeibare en onverzoenlijke ernst voornamelijk eigen en andermans poëzie en poëtica wordt onderzocht, geanalyseerd en van commentaar voorzien. Stukken van mensen gaat over de uit verscheidene ‘identiteiten’ bestaande inborst van de dichter Leonard Nolens, van wie zonder ironie kan worden gezegd dat hij inderdaad nergens anders dan in zijn gedichten kan wonen. Het heeft voor het merendeel de (on)mogelijkheden van taal, de terreur van het schrijven en, jawel, het onafwendbare lijden van de dichter tot onderwerp. Dit maakt de publikatie van dit dagboek dan ook tot een uiterst precaire aangelegenheid. Natuurlijk zijn er dagen dat Nolens zich beperkt tot overpeinzingen die niet onmiddellijk deel uitmaken van zijn dichterlijk domein. Maar in de eerste plaats dient Stukken van mensen waarschijnlijk te worden gelezen als een telkens op nieuwe wijze geformuleerde apologie van een dichtersbestaan. Nolens stelt het zelf als volgt: ‘Het dagboek beschrijft, nee, schrijft zijn leven, en omgekeerd (...). Hij schrijft wat hij leeft. Hij leeft wat hij schrijft. Beide vallen samen in hetzelfde bewustzijn.’ Het zal geen verbazing wekken dat Nolens in zijn dagboek vaak te kennen geeft niet veel op te hebben met de alles nivellerende werkelijkheid van alledag. Al het werkelijke is volgens hem ‘sublimatie’. Nolens prefereert daarentegen een plaats ‘in de wereld (...) waar het leven alleen maar bestaat uit nadenken over het leven, in nadenken over de mogelijkheid om na te denken over het leven. Zo'n plaats wil ik zijn.’

Leonard Nolens
bernaded dexters

Zwaargewichten

Als er geen ivoren toren zou bestaan, dan zou Leonard Nolens er stellig eentje hebben uitgevonden om er, met alle contemplatieve eigenzinnigheid van dien, te kunnen vertoeven. Aan het begin van zijn dagboek wekt de bijna feodale ernst waarmee Nolens schrijft over het voor zijn dichterschap vereiste isolement enige wrevel. Ook krullen de tenen wanneer hij in februari 1980 opmerkt dat hij in vergelijking met dichters als Hölderlin, Valéry, Paz en Mandelstam nog niets van enig belang op papier heeft gezet en vervolgens concludeert: ‘Mijn werk moet strenger worden, geslotener.’ Tja, dat geldt hoogstwaarschijnlijk voor vrijwel iedere dichter die zich zo onomwonden met dergelijke zwaargewichten vergelijkt, zij het dat niet iedere dichter zoals Nolens behept is met de van iedere relativering gespeende gretigheid om zich überhaupt te durven en willen vergelijken met voornoemde dichters - en dit vervolgens nog te publiceren ook! Waarschijnlijk komt het door de verstikkende hardnekkigheid waarmee Nolens zichzelf dag in dag uit serieus neemt, dat het mij aanvankelijk koud liet dat ik in zijn dagboeken enig geweeklaag over het scheppen las: ‘Ik moet me zeer bewust verzetten tegen het schrijven van reeksen.’ Of: ‘Alles zit muurvast.’ Wordt de dichter gelauwerd, zoals in maart 1980, dan staat er: ‘Dat een jury mij eergisteren de Hughes C. Pernath-prijs heeft gegeven, stemt me gelukkig en tegelijk argwanend.’ Twee alinea's verder staat er dan zowel zalvend als pathetisch: ‘Ik wil een mooie hommage schrijven voor Pernath. Dat kan ik. Dat mag ik. Omdat ik positief denk over de mens en zijn werk.’

Ik haast mij echter te herhalen dat deze en soortgelijke passages slechts aanvankelijk storen; gaandeweg verkrijgt het dagboek van Nolens een dwingend karakter, vooral doordat op een gegeven moment een zekere ontspannenheid intreedt in zijn wijze van formuleren - het lijden en 's dichters eigenzinnigheid worden je niet langer ingepeperd, maar op vloeiende wijze gepresenteerd. Nolens is op zijn best als hij zich meent te moeten verdedigen, bijvoorbeeld tegen de door ‘de buitenwereld’ opgelegde eis van een gereglementeerd bestaan. Zo onthult hij in maart 1981: ‘Iedere ochtend dub ik over de vraag: zal ik vandaag op stap gaan om werk te zoeken? Dat duurt nu al ongeveer tien jaar, dagelijks, even, diezelfde twijfel.’ Zijn weerwoord volgt onmiddellijk: ‘Bazengeld stinkt naar nutteloos zweet en opgebrande uren en volwassen compromissen, tenzij men zijn persoonlijke ethiek in alle oprechtheid kan verzoenen met die van een gemeenschap, een samenleving.’ Dat ‘de samenleving’ er in zijn dagboek bekaaid af komt en er door hem nauwelijks wordt gerept over politieke actualiteiten wordt tegen het eind van zijn dagboek uitgelegd. ‘De economische crisis in België, Afghanistan, de Libanese crisis, het hete hangijzer Israël’: volgens Nolens behoort het allemaal tot alles wat ons door de media ‘dagelijks wordt (...) gedicteerd en ingepeperd’.

Een dergelijk dictaat zorgt er bij Nolens voor dat zijn toch al zo manifest gevoel van machteloosheid alleen maar wordt versterkt. Zijn eventueel nut voor een nooddruftige samenleving formuleert hij als volgt: ‘Misschien is het enige waartoe ik in staat ben, mijn eigen pijn zo te formuleren dat een ander zich daarin herkent en dat hij, niet getroost maar wellicht solidair, zijn eigen vragen kan confronteren met de mijne.’ Nolens hoopt op een ‘kleine, denkende, bewuste gemeenschap van enkelingen’, een gemeenschap die kan inzien dat de ethiek van de kunst slechts een ethiek van de vorm kan behelzen. Aldus beschouwd is iedere formulering van de dichter volgens Nolens ‘een offer’, een letterlijk met veel pijn gepaard gaande geste. Weer wat later schrijft hij: ‘Pijn van de geest die in onze samenleving geen kans krijgt zich te uiten, wordt via kunst en literatuur vanzelfsprekend. (...) De pijn van de kunstenaar (...) is creatief, sticht betekenis. Ethiek van de vorm.’

Hard tegen hard

In het verleden wreven sommige poëziecritici Nolens een wat al te ‘dik woordgebruik’ aan, alsmede een, bijvoorbeeld volgens Rob Schouten, ‘schaamteloos beleden egocentrisme en (...) solipsisme’. Bovendien gaat het in zijn gedichten, opnieuw in de woorden van Schouten, ‘hard tegen hard’. Niet voor niets bepleitte Nolens in zijn laatste bundel Geboortebewijs in navolging van Cesare Pavese, een ‘poëzie met kloten’. Nolens heeft niet zoveel op met wat hij in een interview de ‘vrijblijvende schoonschrijverij van intelligente, dikwijls akademisch geschoolde dichters’ noemde. Niet alleen zijn poëzie, zijn soms retorische lyriek, en zijn van de norm afwijkende opinies over de hedendaagse dichtkunst, maar nu ook zijn dagboek maken van Leonard Nolens een dichter van het soort waar je, als je niet vóór hem bent, ook onmiddellijk tégen bent. Ook in zijn dagboek gaat het soms ‘hard tegen hard’ - zijn onverzoenlijkheid noodt hem tot grote woorden: ‘Als ik niet meer schrijf word ik ziek. (...) Ik ben zo bang de poëzie in mijn leven te verliezen. Voor die poëzie heb ik de voorbije tien jaar geleefd. (...) Door, met, en in mijn gedichten kan ik leven.’

Deze - uit een weliswaar gefingeerde dialoog in Stukken van mensen gelichte - mededelingen zijn ondubbelzinnig en kunnen makkelijk pathetisch en larmoyant worden genoemd. Feit is dat sommige schrijvers en dichters het zichzelf kunnen toestaan dergelijke beweringen in volle ernst op te schrijven; hun oeuvre stelt hen daartoe in de gelegenheid. Niettemin kan ik mij levendig voorstellen dat er lezers zullen zijn die geen enkele boodschap zullen hebben aan de onophoudelijke en onironische ik-betrokkenheid die spreekt uit Stukken van mensen. Leonard Nolens is solipsist in het diepst van zijn gedachten maar hanteert tegelijkertijd vanuit zijn dichtersschulp een met het grote gebaar gepaard gaande lyrische penvoering. Over Geboortebewijs schreef de dichter C.O. Jellema: ‘Tussen veel knappe, saaie, bedachte, gortdroge, onberispelijke, maar o zo stemloze poëzie draagt die van Nolens signatuur: nobele herkenbaarheid van de vent.’

In dit dagboek betoont Nolens zich niet altijd even nobel en zal hij er voor velen een niet altijd even herkenbare dichtersvisie op na houden, wat gelukkig ook helemaal niet hoeft, maar tegelijkertijd is in dit dagboek Nolens' signatuur alomtegenwoordig.

■