Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Een wonder van eigen makelij
‘Tegenwoordigheid van geest’, inventieve filosofische roman van Dirk van Weelden

Tegenwoordigheid van geest door Dirk van Weelden Uitgever De Bezige Bij, 238 p., f 29,50

Carel Peeters

Hoe verschillend schrijvers als Nicolaas Matsier, Oek de Jong, Doeschka Meijsing of Dirk Ayelt Kooiman ook zijn, de personages die in hun werk het meest representatief zijn, degenen die hun kijk op de wereld lijken te vertolken, zijn allemaal uit op het bereiken van een bepaalde mentale toestand waarvan ze denken dat het de beste, meest bevredigende, filosofisch en psychologisch vruchtbaarste voor hen is. Er is sprake van opvallende verwantschap wanneer die specifieke toestand een naam krijgt: bij Matsier heet het in De eeuwige stad ‘volle stilstand’, bij De Jong in Opwaaiende zomerjurken ‘beweging in ruste’, bij Kooiman in De Vertellingen van een verloren dag ‘eeuwig heden’ en bij Meijsing in Utopia of de geschiedenissen van Thomas het ‘Utopia van het heden’. Het gemeenschappelijke is dat het steeds gaat om een paradox: men wil tegelijk stilstand en beweging. Bovendien zouden ze allemaal de tijd wel willen afschaffen. Deze verwantschap beperkt zich niet tot deze schrijvers uit de sfeer van De Revisor. Mijn intuïtie zegt dat tenminste in het werk van K. Schippers, Cees Nooteboom en Harry Mulisch (‘octaviteit’) vergelijkbare motieven en formuleringen te vinden zijn. Ook de essayistische filosofie van Cyrille Offermans is ermee verwant. In het werk van James Joyce, Marcel Proust en Robert Musil situeert hij het Utopia in het ‘hier nu’ van hun taal en in hun ‘radicaal op de vormgeving en techniek geconcentreerde literaire experimenten’. Door deze concentratie op het ‘hier en nu’ is er sprake van ‘een hoog opgevoerde tegenwoordigheid van geest, én voor de poging die tegenwoordigheid in taal ruimte te geven.’ Offermans beperkt deze tegenwoordigheid van geest niet tot de taal en de literatuur, het hoort bij een manier van denken en ervaren die op zijn beurt weer sterk verwant is met de ‘mogelijkheidszin’ zoals die bij Robert Musil en zijn personage Ulrich in De man zonder eigenschappen te vinden is. Frappant is dat Musil tot een vergelijkbare formulering komt van die bepaalde mentale toestand waarvan hierboven sprake was: Ulrichs inzichten leiden ertoe dat hij ‘de morele norm’ niet langer ziet in de rust van starre regels ‘doch in een beweeglijk evenwicht, dat elk moment eist dat er aan zijn vernieuwing wordt gewerkt.’ (Cursivering CP)

Dat Dirk van Weelden met zijn roman Tegenwoordigheid van geest dicht bij deze essayistische filosofie staat is onontkoombaar, maar zijn verwerking ervan en de persoonlijke wending die hij er aan geeft is zo oorspronkelijk dat het een bevestiging is van de filosofie: hij is er niet bij blijven stilstaan, maar heeft er beweging aan gegeven door er een roman over te schrijven die er een creatieve aanvulling op is. Tegenwoordigheid van geest is een moderne versie van de essayistische of filosofische roman. Je zou ook kunnen zeggen dat het een symposium-roman is, een roman waarin één thema door verschillende personages van verschillende kanten wordt bekeken. Er komt zelfs een soort symposium in een fictief Romeins badhuis in voor. Ook al zijn sommige hoofdstukken te lang, de roman heeft een inventieve constructie.

In het eerste hoofdstuk staan we onmiddellijk middenin de fantasieën die de hoofdpersoon, de sportfotograaf Harry Panetella, sinds zijn jeugd (samen met zijn drie broers) koestert omtrent de rivier die door zijn geboorteplaats Rotterdam loopt. Dat is niet alleen maar de Maas, maar tegelijk de Mississippi, want ze zijn gegrepen door de mythe van Amerika. Aan de Mississippi van hun verbeelding (‘de Vader der Wateren’) bouwen ze The State of Terrona, ‘een zelfstandige natie’ compleet met provincies, grondwet, meren, woestijnen, bossen, snelwegen, autofabrieken, een mooie godenfamilie, scheppingsmythes en zelfs een Heilige Schrift: ‘alles wat door Karl May en Hollywood over het hoofd was gezien’. De inwoners zijn Indianen ‘met verlengde hoektanden in de onderkaak.’ Niet alleen deze fantasie van een hele staat, maar ook de ruimtevaart, oude en nieuwe blues, de humor van Buster Keaton en de Marx Brothers, de werelden van Chandler en Kerouac, ‘de bedriegelijke eenvoud van liedjes, en de magie van het enthousiasme’ interesseerden Panetella hevig. Het waren allemaal ‘uitersten van perfectie en beheersing, maar ook die van improvisatie en spirituele warrigheid.’ (Het kan geen toeval zijn dat Musils held Ulrich op zoek is naar iets dergelijks: naar ‘een combinatie van exact en niet-exact, van precisie en hartstocht’).

Dirk van Weelden
steye raviez

In de kantlijn

Panetella bevolkt zijn geest met boeken, muziek, humor en sport, maar die zijn pas aantrekkelijk voor hem wanneer er sprake in is van beheersing én improvisatie; het door hemzelf met vaardigheid beoefende basketball neemt daarbij een bijzondere plaats in, daarbij voelt hij de tegenwoordigheid van geest aan den lijve. Hij probeert de werkelijkheid van zijn fantasie (‘een leugen van de goede soort’) te leven en maakt van dit alles gebruik, speciaal van Herman Melville's roman The Confidence Man, over een man die zich vermommend en improviserend door het leven beweegt. Dat boek is zijn Bijbel. Bij het schrijven van gedichten en verhalen schrijft hij nooit rechtstreeks over zichzelf, maar vermomt hij zich in personages die zich altijd in de kantlijn van de gebeurtenissen bevinden. In zijn dagboek wordt alles gezien vanuit een kat uit de buurt die hij Winnetou heeft gedoopt.

Vanaf het tweede hoofdstuk, dat grotendeels bestaat uit een lezing van zijn vriend Simon Barkwehr, wordt duidelijk dat de schrijver zich in zijn personages heeft vermomd. Het is aan alles duidelijk dat hij zich het meest met Panetella identificeert. Panetella wil er achter komen wat ‘tegenwoordigheid van geest’ nu eigenlijk wil zeggen, iets dat hem sinds zijn jeugd bezighoudt. Hij heeft het voor zichzelf omschreven als: in staat zijn tot schakelen tussen het werkelijke en het mogelijke. Barkwehrs lezing is de eerste poging om de aard van ‘tegenwoordigheid van geest’ te benaderen. Vanaf dat moment ontstaat ook pas de roman, want Panetella ontmoet daarna steeds mensen met wie hij er over praat. Ze geven allemaal hun versie: Simon Barkwehr, Sonny Maaskant, de schrijver die ooit tot De Nieuwe Stijl behoorde, de Belgische vriend Paul Decostere met zijn verhandeling over Kerouac en zijn essay over The Confidence Man, Panetella zelf wanneer hij de ideale lokatie voor de tegenwoordigheid van geest bedenkt in een Romeins badhuis, en, tenslotte een programma over Alfred Jarry op de televisie. Dit zijn allemaal vermommingen van de schrijver, maar ze hebben zowel iets werkelijks als iets dat afkomstig is van de fantasie. Panetella hoort alles wat ze zeggen aan, maar blijft kritisch en sceptisch zolang het niet aan zijn idee van tegenwoordigheid van geest beantwoordt. Het zijn allemaal benaderingen, hij is heel precies.

Het is vooral de schrijver in zijn vermomming van Simon Barkwehr die alle ruimte krijgt om zijn ideeën te uiten. Dat is op zich al interessant, want Barkwehr houdt mooie verhandelingen over het zelfbewustzijn, over identiteit, over oorspronkelijkheid, over stijl, over de werkelijkheid als noodzakelijke fictie, over de filosofie van het scepticisme, over de filosofie van Berkeley. Het is des te interessanter omdat hij van Harry Panetella iemand heeft gemaakt die de tegenwoordigheid van geest niet zo zeer in de literatuur of uit de filosofie wil leren kennen, maar ‘in 't wild’, in de praktijk van het dagelijks leven. Hij wil eigenlijk geen schrijver of kunstenaar worden om de tegenwoordigheid van geest te praktizeren want die zijn hem meestal veel te zwaar op de hand. Hij is heel erg gesteld op zijn zonderlinge vriend Barkwehr en hij is de eerste die enthousiast applaudisseert na diens lezing, maar zelf wil hij niet zo zwaarwichtig doen over zijn ‘hobby’ (zoals hij het noemt) om er achter te komen wat tegenwoordigheid van geest is. Dit verschil tussen de schrijver en zijn personage is prachtig uitgewerkt omdat Van Weelden met figuren als Simon Barkwehr, Sonny Maaskant, Jack Kerouac en Alfred Jarry verschillende, uiterst boeiende en respectabele vormen van tegenwoordigheid van geest laat zien, terwijl Panetella zijn eigen ideale tegenwoordigheid van geest blijft koesteren. Heel aardig is ook dat Panetella zelf een definitie van tegenwoordigheid van geest op papier zet. Die is juist heel zwaarwichtig en gewrongen, volmaakt in tegenspraak met zijn ideale voorstelling ervan waarin het ‘nonchalant en volmaakt’ zou moeten zijn - ‘het moet er volkomen achteloos uitzien’.

Vele stemmen

Hoe achteloos Tegenwoordigheid van geest als roman ook is, de er in aangesneden ideeën worden met gevoel voor nuance en kennis van zaken behandeld. Van Weelden beoefent Nietzsches Vrolijke Wetenschap in de vorm van een roman. Wat hij via Barkwehr over stijl en oorspronkelijkheid zegt (‘Stijl is al evenmin de make-up van een boodschap’; ‘Stijl is een uitvinding’) is heel overtuigend (ook al hoor ik de echo van Susan Sontags essay ‘On Style’). Oorspronkelijkheid wordt ‘een kwestie van oefenen, opletten, leren, koppig zijn’ genoemd ‘en schijt hebben aan wat dingen zogenaamd “van-zich-zelf” betekenen en derhalve behoren te zijn.’ Wat Tegenwoordigheid van geest te zeggen heeft zegt het in de vorm van die vele stemmen, maar ook doordat Van Weelden goed heeft opgelet. Natuurlijk is ‘tegenwoordigheid van geest’ hetzelfde als verbeelding als het gaat om ‘schakelen tussen het werkelijke en mogelijke’, maar Van Weelden noemt het nooit zo omdat het begrip is afgekloven. Het wel gebruiken zou in tegenspraak zijn met zijn idee van oorspronkelijkheid. Bovendien is het juist door het hier in romanvorm gepresenteerde symposium dat de vele gedaanten van de verbeelding boven tafel komen. Panetella kan ‘de mystieke melancholie’ van Kerouac afwijzen, maar we krijgen er wel een heldere uiteenzetting over. Panetella wordt gefascineerd door de ideeën van De Nieuwe Stijl en zoekt Sonny Maaskant er speciaal voor op om er meer van te weten, maar uiteindelijk past het niet genoeg bij hem. Barkwehr houdt een erudiet betoog over de onafhankelijke blik, het scepticisme en haar beperktheden en tenslotte over Berkeley. Voor Berkeley is de werkelijkheid een noodzakelijk fictie is, maar dat zorgt er wel voor dat de menselijke geest een actieve, creatieve instantie kan zijn. Wanneer Barkwehr concludeert dat een voorwaarde voor tegenwoordigheid van geest ‘een speels duet tussen Pyrrho en Berkeley’ is hebben we een luchtige filosofische excursie meegemaakt, van tijd tot tijd onderbroken door aanwezigen die de spreker hun visie willen geven. Daaruit blijkt dat één rechtlijnige visie op ‘tegenwoordigheid van geest’ minder aantrekkelijk is dan de verschillende elkaar aanvullende visies. Zo is er iemand die het ‘erotische verstand’ een wezenlijk aspect vindt, of Panetella zelf die vertelt over zijn nachten met zijn vriendin Hannah, of de man die wel meer aandacht voor het ‘gewone leven’ wil en meer respect voor de ‘menselijke natuur’.

Hoe achteloos en volmaakt Panetella's ideaal en verlangen naar tegenwoordigheid van geest er ook moet uitzien. Van Weelden zelf maakt de roman in de tweede helft topzwaar: dan worden de verhandelingen van Barkwehr te lang voortgezet en niet vaak genoeg onderbroken door enige actie. Ook het hoofdstuk over Alfred Jarry is teveel uitgesponnen. Een ander klein bezwaar is dat de precieze formule van tegenwoordigheid van geest die Panetella wél bevalt al aan het begin van de roman te vinden is (‘de uitersten van perfectie en beheersing, maar ook van improvisatie en sprituele warrigheid’), waardoor je soms denkt dat hij naar de bekende weg aan het zoeken is. De roman is niettemin in vele opzichten een verrassing: er wordt goed in geschreven (soms iets te ‘snel’), scherp in gedacht, is oorspronkelijk bedacht, behandelt met veel nuance een ingewikkelde materie die alles te maken heeft met filosofische en creatieve mentaliteit. Hij is wat Harry Panetella graag ziet: ‘Een wonder van eigen makelij.’

■