Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Een voorliefde voor literatuur als denkoefening
Essaybundels van Boomsma en Hertmans

Een lek in het zwijgen door Graa Boomsma Uitgever In de Knipscheer, 332 p., f 42,50
Sneeuwdoosjes door Stefan Hertmans Uitgever Meulenhoff/Kritak, 176 p., f 34,50

Jacques Kruithof

Essayisten, vooral zij die meestal over literatuur schrijven, worden hoofdzakelijk gelezen door mensen die een artikel of scriptie moeten schrijven, een spreekbeurt houden of een tentamen doen. Dat is de ervaring uit mijn onderwijsjaren; het verklaart ook iets over verkoopcijfers (men schaft zich een essaybundel niet aan, maar leent het boek), en over het succes van behulpzame uitgaven als Bzzlletin en het Kritisch lexicon.

Ik lees essayisten voornamelijk als mijn collega's: niet zo zeer om iets wijzer te worden over de behandelde auteurs, al is dat altijd welkom, maar over henzelf, over hun reflectie op kunst, literatuur en muziek, over de essayist als schrijver. Ofte wel: mij interesseert allereerst hun plaats in de ‘traditie van het nieuwe’. Wat zijn hun uitgangspunten, accenten, referenties, waar trekken we gelijk op, waar gaan de wegen uiteen? Recente bundels van Graa Boomsma, vroeger onder meer medewerker van De Waarheid, en van de Vlaamse auteur Stefan Hertmans geven aanleiding om die vragen weer eens te stellen.

Van dit tweetal staat Boomsma duidelijk het verst van mij af. Hij is (nog steeds, of nog steeds een beetje, dat kan ik niet uitmaken) een aanhanger van de zogenaamde materialistische literatuuropvatting, die na 1968 in het artistieke en universitaire leven aan de weg timmerde. De titel van een bloemlezing, door J.F. Vogelaar samengesteld, kon toen als credo gelden: Kunst als kritiek. Boomsma heeft het over: ‘kunst als opstand, aanklacht en hoop, als vormgever van andere mogelijkheden’.

Ik kan mij vergissen, maar dit klinkt toch anders dan de marxistische strijdkreten van vijftien, twintig jaar geleden, waar ik mij van meet af aan tegen gekeerd heb. De formulering slaat in elk geval op veel literatuur die mij na aan het hart ligt, bij Musil te beginnen. Bij veel van Boomsma's bentgenoten uit de jaren zeventig is de strijdbijl begraven - dat is goed te zien in Raster - en veel van zijn voorkeuren zijn ook de mijne: Ritzerfeld, Ten Berge, Nooteboom bijvoorbeeld.

Graa Boomsma
hape smeele

Al evenzeer met ‘ja en nee’ reageer ik op sommige generaliseringen waarin Boomsma's bloed kruipt waar het niet gaan kan. Over de camera: ‘de uitvinding van dat mechanische oog veranderde de wijze waarop de mens waarnam, omdat er niet één centrum in de wereld meer bleek te zijn’.

Malevitsj ‘is een van de kunstenaars geweest die de waarneming hebben bevrijd van routine en oppervlakkigheid’. Bert Schierbeek ‘bestrijdt in zijn associatieve prozaketens waarnemingsautomatismen’. De moderne roman ‘is de vernietiging van het ego uit één stuk’. Dergelijke stellingen zijn mij wat al te warrig onder woorden gebracht, én ze verwarren denkbeelden van enkele kunstenaars, hun poëtica zoals dat heet, met een mogelijk effect, en dan nog een effect op enkelen. Ik hoop tenminste nooit in een onbewaakt ogenblik zoiets over ‘de mens’ of ‘de waarneming’ geschreven te hebben.

Toch is de poëtica zelf mij sympathiek, en met wat Boomsma opmerkt over het essayistische en het fragmentarische schrijven in de moderne literatuur, met verwijzingen naar Valéry, Mallarmé en anderen, ben ik het grotendeels eens. Dat gebeurt ook wanneer Boomsma een enkele keer lichtelijk polemisch uit de hoek komt, en zijn weerzin tegen ‘benauwde ego-literatuur’ laat merken. Of als blijkt dat hij een en ander van het Russisch formalisme heeft opgestoken.

Wat ik met Boomsma volstrekt niet gemeen heb, is een belezenheid in de moderne Amerikaanse literatuur, waarover hij eerder zijn Vrijheid in de steigers schreef (1985). En ik vind hem, ook in zijn grotere stukken, onmiskenbaar een criticus, iemand die het meest thuis is op de korte baan van de bespreking van afzonderlijke boeken. Ook dat is een verdienste, maar bij Boomsma mis ik de synthese, de allure die, om in zijn buurt te blijven, Cyrille Offermans en Vogelaar soms aan de dag leggen.

Dure woorden

In dat opzicht zie ik meer in Stefan Hertmans, die mij trouwens veel nader staat. Ik deel zijn oriëntatie op de Franse en Duitse literatuur, zijn liefde voor de muziek van de twintigste eeuw, meer bepaald voorkeuren als Proust, Strawinsky en Paul Celan. Hij eindigt zijn Sneeuwdoosjes met een poëtisch credo: het geheim van de poëzie is ‘een vitale vorm van melancholië, dat ik zonder meer onderschrijf. Hertmans is bovendien de betere schrijver van de twee, ook wel eens geneigd tot verbazingwekkende generaliseringen (als hij het naar aanleiding van Kees Ouwens over masturbatie als motief heeft, bestempelt hij meteen de halve moderne literatuur als ‘celibatair’), maar doorgaans getuigen zijn bevindingen van scherpzinnigheid en ondogmatische bedachtzaamheid.

Dat neemt niet weg dat er ook veel is dat ons scheidt. Ik heb weinig op met Ernst Jünger, ik ben geen filmliefhebber (en Hertmans adoreert Marguerite Duras), Hertmans heeft een voorkeur voor heel statische verhalen over indolente personages die het liefst de godganse dag in een bad liggen: literatuur van na Beckett dus, en hij lijkt me in zijn stijl en woordkeuze, met een rare voorkeur voor dure woorden, wat al te veel beïnvloed door zijn landgenoot Willy Roggeman, schepper van een indrukwekkend, maar soms curieus en nodeloos duister oeuvre.

Neem die man in het bad: ‘Deze als een camera registrerende axolotl blijft de hele tijd door zo droog vertellen dat zijn emotionele impotentie voor de lezer uitgroeit tot een tragikomische vorm van acedia.’ Die axolotl heb ik indertijd op school geleerd, een soort salamander, de acedia moest ik opzoeken - niet eens in het gewone Latijnse woordenboek, want het is de katholieke hoofdzonde van de luiheid, hier gebruikt als karakteristiek van de moderne, menselijke staat.

Geen wonder dat Hertmans het ergens heeft over de blijkbaar verdwenen vaardigheid van het ‘traag lezen’: lezen als ‘een denkoefening’. Wie Hertmans leest, heeft dat wel nodig, het is ongetwijfeld een deel van zijn eigen poëtica, al verbindt hij het zelf met Walter Benjamin, en ik moet zeggen: wie in deze Sneeuwdoosjes wat tijd steekt, vergaat het allicht net als mij, toch ook een betrekkelijke buitenstaander in Hertmans' wereld: ze worden steeds intrigerender en treffender. Zeker indien men hem al langer gevolgd heeft, en bijvoorbeeld zijn vorige bundel, Oorverdovende steen, kent (uit 1988), waaruit de essayist meer dan één thema opnieuw heeft aangestipt.

Nu dit, voor één keer, een ‘werkplaatskritiek’ geworden is: wat Boomsma, Hertmans, en deze recensent gemeenschappelijk hebben, is minstens een voorliefde voor literatuur die ‘niet goed zichtbaar is’ (Boomsma), voor de ‘denkoefening’ die erin is vervat, en voor het eigenzinnige, voor dat wat je niet al wist, en dat het de moeite waard maakt er je tijd aan te spenderen. Niet de tijd zelf is namelijk kostbaar, maar de besteding ervan.

■