Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

De tweepoligheid van de geest
Nederlandse schrijvers en het verlangen naar Italië

Het Italië-gevoel Nederlandse schrijvers over Italië Inleiding: Kees Fens Uitgever De Wereldbibliotheek, 188 p., f 24,50

Frans van Dooren

Precies honderd jaar geleden, in 1889, nam de dichter-politicus Giosuè Carducci het initiatief tot oprichting van de Società Dante Alighieri: een vereniging ter verbreiding van de Italiaanse taal en cultuur en ter bescherming van de italianità buiten het moederland. Carducci kon toen nog niet bevroeden wat voor vérstrekkende gevolgen zijn stap zou hebben. De Dante (want zo werd de vereniging al gauw genoemd) groeide uit tot een internationale organisatie met zo'n half miljoen leden in een kleine zestig landen. Ook in Nederland is de vereniging actief: de achttien comitati, in meerderheid te vinden in de grote steden, organiseren taalcursussen, lezingen, gezelligheidsbijeenkomsten en excursies. De Nederlandse tak telt niet minder dan drieduizend leden: drieduizend mensen die een uitgesproken zwak hebben voor Italië. We kunnen er rustig van uitgaan dat er behalve deze georganiseerde Italofielen nog tienduizenden andere Nederlandse zijn die bij het woord Italië iets warms door zich heen voelen gaan. Voor deze twee categorieën is het boek bestemd dat nu, onder de wat intrigerende titel Het Italië-gevoel, bij het eerste eeuwfeest van de vereniging is uitgekomen.

Het boek is een bundeling van artikelen en verhalen die, hoe divers zo onderling ook mogen zijn, toch alle op de een of andere manier door Italië zijn geïnspireerd. Het pièce de resistance wordt gevormd door een achttal bijdragen van Nederlandse literaire auteurs (Bertus Aatjes, J. Bernlef, Frans Denissen, Hella Haasse, Bas Heijne, Oek de Jong, Geerten Meijsing en Hélène Nolthenius). Deze substantiële kern wordt voorafgegaan door een inleiding van Kees Fens en gevolgd door artikelen van Dina Aristodemo en Gert-Onno van de Klashorst. Fens vergast ons op een serie literair-historische impressies over de binding die Nederlandse literatoren door de eeuwen heen met Italië hebben gehad, Aristodemo analyseert de beeldvorming in de Italiaanse literatuur met betrekking tot Nederland, en Van de Klashorst beschrijft de geschiedenis van de Società Dante Alighieri.

Het meeste plezier heb ik beleefd aan het artikel van Dina Aristodemo. Hoewel het op het eerste oog in strijd lijkt met de titel van de bundel, past het er bij nader inzien buitengewoon goed in: het houdt ons Nederlanders een spiegel voor (vaak zelfs een lachspiegel) waarin we maar al te graag kijken. Wie van Italië houdt, en dus een soort van Italië-gevoel bezit, is vanzelfsprekend nieuwsgierig naar de mening die Italianen over ons hebben. Wat dat betreft komt de lezer ruimschoots aan zijn trekken. In een interessant overzicht vol tintelende typeringen toont Aristodemo aan hoe het beeld dat Italiaanse schrijvers zich de laatste honderd jaar van Nederland en de Nederlanders hebben gevormd langzamerhand is geëvolueerd, en hoe de diepgewortelde clichés van een eeuw geleden ondanks allerlei kritische observaties en analyses in onze tijd toch weer door nieuwe, niet minder diepgewortelde, clichés dreigen te worden vervangen.

Wat men nu precies onder het Italië-gevoel moet verstaan, daarover geeft de bundel geen uitsluitsel. En dat is maar goed ook, want het zou waarschijnlijk slechts een aantal wáar lijkende, maar ónwaar zijnde generalisaties hebben opgeleverd. Laten we het maar houden op de vage en voor iedereen aanvaardbare omschrijving van het Italië-gevoel als een meer dan gemiddelde sympathie en bewondering voor alles wat met Italië te maken heeft, een gevoel dat in de loop van iemands leven kan uitgroeien tot een passie of obsessie, en dat uiteindelijk zelfs kan leiden tot ware liefde. En omdat het altijd om subjectieve en persoonlijke emoties gaat, zal het Italië-gevoel van persoon tot persoon verschillen: voor de een zal het bestaan uit het genot van een cappuccino op de Piazza del Campo in Siena, en voor de ander uit het geluksgevoel bij het luisteren naar de Lamento d'Arianna van Monteverdi.

Thuis-aspect

Deze laatste vorm van Italië-gevoel komt in de bundel overigens weinig aan bod: de meeste schrijvers hebben het over ervaringen die ze hebben opgedaan in Italië zelf. Toch denk ik dat het Italië-gevoel, zeker als men de tijdsduur erin betrekt, bij vele Italië-minnaars thuis even sterk en zeker zo duurzaam werkt als aan de overzijde van de Alpen. Hoevele Nederlanders houden zich niet met een gelukkigmakende exclusiviteit het hele jaar door bezig met het lezen van Italiaanse literatuur, het luisteren naar Italiaanse muziek, het kijken naar Italiaanse films, het bezoeken van aan Italië gewijde tentoonstellingen, enzovoorts.

Dit ‘thuis-aspect’ komt het meest rechtstreeks aan de orde in het stuk van J. Bernlef: hij rept met geen woord over Italië, maar steekt zijn bewondering voor een van de grootste schrijvers uit dal land, de ‘literaire spelbreker’ Italo Calvino, niet onder stoelen of banken. Zeer inventief op dit punt is ook het mooi gecomponeerde verhaal van Frans Denissen: hij beschrijft een tocht langs een aantal kroegen in Antwerpen, waarbij de Italiaanse namen van die kroegen (Tivoli, Roma, Firenze, Triest) ervoor zorgen dat zijn herinnering als vanzelf naar die plaatsen afdwaalt.

De zes andere bijdragen gaan rechtstreeks over Italië: het zijn verhalen, reisbeschrijvingen, herinneringen en overpeinzingen, die voor elke Italië-liefhebber het lezen meer dan waard zijn. Bas Heijne en Oek de Jong beschrijven (of verzinnen, maar waarschijnlijk is dat hetzelfde) beiden een sappige Italië-belevenis; Hella Haasse laat ons delen in de gevoelens en indrukken die zij opdeed tijdens een reis door Latium, Umbrië en Toscane: Bertus Aafjes mediteert liefdevol en melancholisch over Rome als plaats van geestelijke initiatie, een stad ‘waar zijn ziel thuis is’; Geerten Meijsing haalt, nostalgisch verwijlend bij de krakkemikkige automobielen van zijn vader, herinneringen op aan zijn vroegste Italië-reizen; Hélene Nothenius schrijft een, in de dubbele betekenis van het woord, doorleefd stuk over de tijd dat ze in Italië woonde.

Deze laatste bijdrage heeft mij wat betreft het Italië-gevoel eigenlijk het meest aan het denken gezet. Nolthenius is over haar jarenlange verblijf in het zuiden duidelijk enthousiast: haar gloedvolle en levendige notities over het dagelijks leven in Toscane laten daar geen twijfel over bestaan. Toch keert zij op een gegeven ogenblik Italië de rug toe en gaat zij weer terug naar Nederland. Met de zin: ‘Wij Italianizanten, wij zijn de eeuwig ontheemden’ geeft zij uitdrukking aan de tweepoligheid van haar geest. In dit reversibele heimwee, waarvan niet alleen het stuk van Nolthenius maar ook de bundel als geheel is doortrokken, ligt, denk ik, de sleutel tot het Italië-gevoel. Misschien moet je om echt van Italië te genieten, wel in Nederland blijven wonen. Voor mijn verstand is Italië een land als alle andere, voor mijn hart is het een land van liefde en geluk. Ofschoon ik weet dat mijn Italië-gevoel, om met de dichter Leopardi te spreken, niet meer is dan een dolce illusione, wil ik het toch zo lang mogelijk blijven koesteren. En ik denk dat me dat het best zal lukken door steeds weer opnieuw naar Italië toe te gaan, maar ook steeds weer opnieuw naar Nederland terug te keren.

■