Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

De harde kern
Vervolg van pagina 1

Zuid-Limburg liet verwijderen. Een aanval van Kuyle op het ex-illegale blad De Vrije katheder doet Venema droogjes af als ‘infaam, typisch de reactie van een in wezen slecht mens’.

Hoewel ik persoonlijk die of een andere conclusie liever aan de lezer zou hebben overgelaten, lijkt het me onjuist om bezwaar te maken, zoals gebeurd is, tegen zo'n emotioneel moraliserend element in de geschiedschrijving. Trouwens, hiermee zet Venema op zijn wijze een traditie voort in de lijn van Presser en Loe de Jong. Brononderzoek, en daarop berust Venema's werk, en analyse gaan daarmee niet alleen goed samen, ze moeten zelfs uitmonden in een persoonlijk oordeel. De notie van ‘goed’ en ‘fout’, met alle nuances daartussen in, is nu, achteraf, zelfs beter, verantwoorder, vast te stellen dan tussen '40 en '45. En dan niet alleen omdat de emoties bij de medespelers uitgestorven en bedaard zouden zijn, of omdat volgende generaties meer afstand zouden hebben tot de gebeurtenissen en de bijbehorende emoties. Liever inzicht dan oordeel, schreef prof. J.C.H. Blom in 1983 (In de ban van goed en fout). Alsof inzicht niet tot oordeel zou (moet) leiden. Maar Venema kan het met ‘de harde kern’ niet moeilijk gemaakt zijn om te oordelen. Zo'n oordeel wordt pas omstreden, aanvechtbaar, in het tussengebied waarin de schrijvers rondwaren die uit angst of door te kiezen tussen twee kwaden, fouten hebben gemaakt zonder misschien ‘fout’ te zijn geweest. Deel III zal dan ook wat dit betreft al dan niet de ridderslag geven aan Venema, daarin komt deze categorie aan de orde: van Jo van Ammers-Küller tot Vestdijk.

Mistroostig stemmend

Venema heeft zijn boek systematisch en dus overzichtelijk opgezet. Hij begint met de oorlogsgeschiedenis van de tijdschriften, waarin de verschillende schrijversgroepen met hun aanhang zich manifesteerden, gaat voort met de opportunisten, wijdt dan een memorabel hoofdstuk aan de katholieken, en eindigt met de Nationaal Fronters en de SS'ers. Dat alles verantwoord in talloze citaten, dertig bladzijden noten en een grote hoeveelheid bijlagen. Daarin kan men bijvoorbeeld de inhoudsopgaven van de tijdschriften vinden en bijdragen van de behandelde auteurs. Vruchtbare polemieken, zoals met W.S. Huberts, de biograaf van Kettmann, ontbreken evenmin. Een register, onmisbaar in een boek als dit, sluit het omvangrijke en belangrijke werk af, dat beslist geen ‘Kultuurkamertjeszondebokken schieten’ (Kees Stip) is geworden.

Belangrijk is het omdat een macht aan verspreid materiaal hier documentair verantwoord nu overzichtelijk en gesystematiseerd is bijeengebracht. Velen zullen veel, weinigen weinig schokkende nieuwe gegevens in dit wat mistroostig stemmend werk aantreffen. De eraan voorafgaande deelstudies heeft Venema erin verwerkt. Gewetensvragen worden erin gesteld, niet beantwoord. Zo doet Van Deyssels dubieuze houding in de bezettingsjaren niet af van zijn blijvende betekenis voor onze literatuur van zo'n honderd jaar geleden, maar het wordt nu wel moeilijk, zoals het dat werd bij Ezra Pound of L.-F. Céline, de sympathie die deze zonderling met zijn werk ooit teweegbracht niet verdampt te zien (of ‘verdammt’?) in dit felle zoeklicht op zijn ego. Wat Venema over J.C. Bloem schrijft bevat ook voor mij een aantal verrassingen van onaangename aard, die, omgekeerd als bij Van Deyssel, mijn diepe verbondenheid met deze dichter evenwel niet kunnen aantasten. Maar op zulke teleurstellingen moet men, als het om oorlog gaat, voorbereid zijn.

Enfin, ik wil maar zeggen, wie in de Nederlandse volksaard, in de Nederlandse literatuur en in traumatische gebeurtenissen als oorlog en bezetting in Nederland belang stelt, die vindt in De harde kern materiaal te over, gewenst en ongewenst.

■