Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Kinderboeken
Vervolg van pagina 1

kunnen óók in deze eeuw, juist in deze eeuw, niet gemist worden.

Het hoofdstuk over de twintigste eeuw wordt afgerond met een essay van Kees Fens. Daarna volgt een hoofdstuk over het kinderboek in Vlaanderen (van 1830 tot heden), door Emiel Willekens, en als toegift hoofdstukken over het kinderboek in de reclame, als ‘premie’ bij Verkade-beschuit of Betuwe-jam (Tine van Buul), over boekverzorging en illustraties (Reinold Kuipers) en over uitgevers (Nettie Heimeriks en Willem van Toorn).

Pre-Hiëronymieten

In zijn slotbeschouwing bij het hoofdstuk over de twintigste eeuw typeert Kees Fens de Bibelebontse berg van kinderboeken, vanuit het standpunt van de kinderen zelf, als een ‘anarchistische warboel’. Ongewild geeft hij daarmee een passende, zij het al te onvriendelijke karakteristeriek van dit boek. Het bevat veel lezenswaardigs, en ook een aantal nieuwe gegevens, maar dat levert geen geschiedenis. Daarvoor is het veel te onevenwichtig. In de eerste drie hoofdstukken wordt ieder boek onder de loep gelegd, in de achttiende eeuw wordt de stapel kinderboeken met het blote oog bekeken (alleen boeken die erachter zijn gegleden, worden over het hoofd gezien), in de negentiende eeuw zijn de auteurs wat verder weg gaan staan (anders konden ze niet de hele berg kinderboeken overzien), en in de twintigste wordt de Bibelebontse berg waargenomen door een omgekeerde verrekijker.

Daardoor is de periode vóór Van Alphen wel heel uitvoerig beschreven. Volgens de inleiding willen de auteurs afrekenen met het misverstand dat de jeugdliteratuur in Nederland begint met zijn Kleine gedigten voor kinderen uit 1778, en dat er voor die tijd alleen ‘leerboekjes’ bestonden, ‘de meeste van stichtelijke aard’. Maar afgezien van de wat laatdunkende termen is dat nu juist het beeld dat honderdvijftig bladzijden lang wordt bevestigd. Voor zover er vóór de verlichting kinderboeken verschenen, betreft het vrijwel alleen didactische literatuur. Er wordt wel aannemelijk gemaakt dat de jeugd daarnáást volksboeken las, maar ook dat past in het beeld: jongeren lazen dezelfde boeken als volwassenen. Dat de jeugd meer volksboeken las dan moeilijker literatuur, is geen reden om ze bij de jeugdliteratuur in te lijven, tenzij men de definitie van ‘jeugdliteratuur’ aanpast: het bevestigt juist dat er geen afzonderlijke jeugdliteratuur bestond, gescheiden van de literatuur voor volwassenen.

Ook Buijnsters besteedt in het hoofdstuk over de achttiende eeuw veel aandacht aan de ‘pre-Hiëronymieten’ (een term van de grote kinderboekenverzamelaar mr. C.F. van Veen, die in 1983 overleed), maar hij merkt wel op: ‘Als er ergens een duidelijke scheiding ligt, dan ongetwijfeld bij de generatie van Van Alphen.’ En hij citeert de auteurs van de grote Duitse geschiedenis van de jeugdliteratuur, Brüggeman en Ewers, die vijf grote verschillen constateren met de voorafgaande periode: een aanzienlijke toename van het aantal boeken voor kinderen; auteurs en uitgevers gaan zich uitdrukkelijk tot de ‘lieve kinderen’ richten; de jeugdliteratuur wordt een ‘betrekkelijk zelfstandig segment’ van de literatuur (zij het nog niet zo geïsoleerd als in onze tijd); en terwijl het aanbod tevoren ‘hoofdzakelijk beperkt bleef tot abecedarium, catechismus, fabels en manierenboekjes’, verovert het kinderboek nu geleidelijk alle denkbare genres; daarbinnen wordt na 1770 de ‘belletristische ontspanningslectuur’ dominant. Kortom: in deze tijd ontstaat het kinderboek zoals wij dat kennen.

Vóór Van Alphen heb ik in De hele Bibelebontse berg maar zes boeken gevonden die daar in de verte op lijken: te beginnen met Twintig exempelen, van godtzalige en vroeg stervende jonge kinderen (1684) van Jacobus Koelman, dat tot in deze eeuw herdrukt schijnt te zijn, net als een ander boekje uit de zeventiende eeuw: de Sprookjes van Moeder de Gans uit 1697. Van deze zes boekens noemt Daalder er maar drie. We zijn er duidelijk op vooruit gegaan, maar toch niet zoveel dat het de honderdvijftig pagina's rechtvaardigt die aan de ‘Pre-Hiëronymieten’ worden besteed. De eerste drie hoofdstukken zijn boeiend materiaal voor vakspecialisten; in een geschiedenis van het kinderboek kan men dat in twintig of dertig pagina's samenvatten onder het hoofdje ‘voorlopers’. Daarbij hadden de auteurs dan meteen meer nadruk kunnen leggen op de belangrijkste ontwikkelingen in deze periode, die de lezer nu zelf moet ontdekken.

Het kinderboek van de verlichting

Na de overdaad in de eerste drie hoofdstukken is de geschiedenis van de echte jeugdliteratuur zeer onvolledig. Zoals te verwachten, is dit tekort evenredig aan het aantal kinderboeken, maar het begint al in de achttiende eeuw. Terecht besteedt Buijnsters ook nog veel aandacht aan de didactische literatuur van de verlichting: die is nu eenmaal zeer kenmerkend voor deze periode. Helaas komt het echte kinderboek (de ‘belletristische ontspanningslectuur’) niet genoeg uit de verf. Bij de kinderpoezie worden alleen Van Alphen en - heel in het kort - Aagje Deken behandeld. Over de andere kinderdichters (zoals Pieter 't Hoen, J. le Francq van Berkhey, H. Riemsnijder en P.J.B.C. van der Aa, om maar enkele namen te noemen) lezen we niets. Ook als Buijnsters ze geen behandeling waard vindt (wat me niet juist lijkt), dan had hij dat op zijn minst met enkele voorbeelden kunnen illustreren. In ieder geval verdienen zij aandacht om het beeld te completeren, óók het beeld van Van Alphen.

Tekening Jan Sluijters
Illustratie uit een meisjesboek uit de jaren twintig
Illustratie bij ‘Kleine Gedigten voor Kinderen’ van Hieronymus van Alphen
Ets van Pieter de Mare voor de bundel
‘Zinspelende gedigjes’ uit 1779

Overigens vind ik het hoofdstuk over de achttiende eeuw verreweg het beste van het hele boek, en zeker het degelijkste. Misschien leg ik daardoor ook hogere maatstaven aan, maar ik vind het jammer dat het niet de stand van zaken weergeeft, doordat niet al het bestaande onderzoek is verwerkt. Zo zegt Buijnsters dat Van Alphen zich bewust was dat hij soms te veel eiste van het kinderlijk verstand, maar dit geen bezwaar vond. ‘En het onthaal van zijn versjes door de kinderen heeft zijn gelijk aangetoond.’ Hoezo? P.L. van Eck heeft er in 1908 al op gewezen dat de enorme oplagen van de Kleine gedigten slechts aantonen dat Van Alphen succes had bij de volwassenen, die het bundeltje voor hun kinderen kochten. Als je kijkt hoe kinderen uit de achttiende en begin negentiende eeuw later in jeugdherinneringen terugkijken op de versjes van Van Alphen, dan vind ik wel een aantal positieve herinneringen, maar die hebben nooit betrekking op versjes waarin een beroep wordt gedaan op premature wijsheid. Het motto van Van Alphen, ‘Mijn leeren is spelen’ wil er bij niet één kind in, zegt Hildebrand, ‘zelfs niet bij het vlijtigste’. We hoeven er niet aan te twijfelen dat ook kinderen uit de achttiende eeuw zich beter konden identificeren met ‘De luye’ van Pieter 't Hoen:

Ons Pietje was voor weinig dagen

Ter school besteld.

Eerlang begon hij dus te klagen;

Kost dat nog geld!

Dat kon mijn Vader wel bespaaren,

'k Leer liever niet.

Ik slijt voor geld mijn jonge jaaren

In veel verdriet.

Ik moet in school en t'huis braaf leeren,

En nog daar bij

Mij van een' Meester zien regeeren;

't Is slavernij.

Natuurlijk krijgt Pietje zijn trekken thuis. Zijn vader zegt dat hij hem niet wil dwingen, maar stuurt hem vervolgens uit bedelen: dat is immers je voorland als je niet wilt leren! De moraal kan tenslotte niet uitblijven, maar hij wordt hier heel wat natuurlijker opgedist dan bij het verlichte modelkind van Van Alphen.

Pieter 't Hoen was de eerste navolger van Van Alphen (zij het soms een zeer vrije navolger, zoals uit dit voorbeeld blijkt). Hij staat aan het begin van een onafzienbare reeks: de nawerking van Van Alphen is enorm geweest. Pas na twee generaties komt er meer kritiek; dan verschijnen ook de eerste persiflages, zoals ‘De dankbare zoon’ van De Schoolmeester:

Ik ben een zeer gelukkig kind,

Wanneer men dit bedenkt:

Mijn vader is mijn beste vrind,

Die my schier alles schenkt:

Zijn afgedragen zomervest,
Zijn oude broeken, en de rest;
Maar dat weet Moeders naaister best.

Ook over de nawerking van Van Alphen vermeldt Buijnsters niets. Die komt pas in de twintigste eeuw aan de orde, bij de behandeling van Willem Wilmink, die zichzelf als een late erfgenaam van Van Alphen beschouwt.

De eeuw van Brave Hendrik

Met De Schoolmeester zijn we in de negentiende eeuw beland. Zoals gezegd wordt het beeld van deze eeuw op enkele punten aangevuld. Maar de belangrijkste verschuiving ontstaat door de keuzen die Van Zonneveld doet. Als de belangrijkste auteurs van deze eeuw noemt hij, zonder verdere toelichting: Nicolaas Anslijn, Petronella Moens, J.J.A Goeverneur, Jan Pieter Heije en C. Joh. Kieviet (die overigens het grootste deel van zijn werk in de twintigste eeuw publiceerde). Alleen aan de eerste besteedt hij ruime aandacht. Dat is voor hem dus de belangrijkste auteur van de negentiende eeuw: de schrijver van twee moralistische schoolleesboekjes, De brave Hendrik en De brave Maria. Natuurlijk, de eerste is spreekwoordelijk geworden, zij het alleen in negatieve zin. Kenmerkend voor deze eeuw is hij zeker, maar het is de vraag of Prikkebeen, Piet de Smeerpoets en de historische verhalen van Andriessen en Louwerse niet minstens zo kenmerkend zijn. Afgezien van één verhaal van Andriessen (waarvan alleen de inhoud wordt naverteld) worden ze geen van alle behandeld.

Zo raken we stilzwijgend de belangrijkste auteurs van deze eeuw kwijt. Maar het kan nog erger: hele genres worden opgeheven. Kinderpoëzie heeft in deze eeuw kennelijk niet bestaan. (Je vraagt je af hoe Wirth dan haar proefschrift vol heeft gekregen.) Avonturenverhalen bestonden wel, maar ze worden in één zin afgedaan: ‘In de laatste decennia neemt de ontspan-

[p. 5]

ningslectuur nog toe (sic!). Dan worden bij voorbeeld de avonturenromans van Kapitein Marryat uit het Engels vertaald.’ Maar ach, als een genre in meer zinnen wordt behandeld, gebeurt dat vaak zo oppervlakkig dat je er nog niets aan hebt. Bij historische verhalen worden drie voorbeelden naverteld, die willekeurig gekozen lijken (een techniek die vaker wordt toegepast): onder andere De adelborst van de ‘Hollandia’ of de weg naar de Oost van J.H. van Balen, over wie we ook nog vernemen dat Nienke van Hichtum en Mathilde Wibaut ernstige kritiek op zijn werk hadden. Ik heb toch nog een paar vragen: hoe belangrijk was het historische verhaal in de negentiende eeuw? (Van Zonneveld zal zeggen: het vormde zes procent van de kinderboekenproduktie, maar dat is niet helemaal wat ik bedoel.) Wie waren de belangrijkste auteurs, wat waren hun belangrijkste boeken en wat was het karakter van hun oeuvre? Vertoonde het genre misschien een ontwikkeling tussen 1850 en 1900? Of is dat allemaal te veel gevraagd in een geschiedenis van het kinderboek?

De eeuw van Pietje Bell en Madelief

Het hoofdstuk over de twintigste eeuw moet dus wel beter zijn. Het bevat enkele interessante essays, die alleen geen overzicht geven van de ontwikkeling van het kinderboek na 1990, en in de meeste gevallen zelfs geen aanzet daartoe. Het stuk over het meisjesboek, door Aukje Holtrop, komt nog het meest in de richting (maar dat is ook een overzichtelijk genre). Aan de hand van enkele goed gekozen voorbeelden, die goed geanalyseerd worden, krijgen we een redelijke indruk van de verandering van het genre tussen 1900 (het verschijningsjaar van School-idyllen van Top Naeff) en 1971 (De dagen van olim van Miep Diekmann). Toch had ik ook hier meer willen horen: op zijn minst de namen van in hun tijd zeer belangrijke schrijfsters als Suze Andriessen, Felicie Jehu en Truida Kok (en vele anderen), met een korte karakteristiek van hun werk; maar bijvoorbeeld ook iets over de Annejet-serie van Miep Diekmann. (Een interessant verschijnsel: een gerenommeerd schrijfster, die in 1947 debuteerde met meisjesboeken! Bevatten die misschien al elementen van haar ‘roman voor jonge mensen’ De dagen van olim, of zijn het traditionele meisjesromans?)

Tekening Mance Post, uit ‘Lamgzaam, zo snel als zij konden’ van Toon Tellegen
Pietje Bell, tekening Jan Rinke
Daantje, geschreven en getekend door Leonard Roggeveen
Omslagillustratie van Johan Fabricius, schrijver en tekenaar van ‘De scheepsjongens van Bontekoe’

Ook de bijdrage van Bekkering over kinderpoëzie is als essay geslaagd, maar het geeft geen overzicht van de kinderpoëzie in deze eeuw. Het is een degelijke beschouwing over ‘het poëtische geheim van het kindervers’, gevolgd door een bespreking van enkele recente vertegenwoordigers van het genre. De eerste helft van deze eeuw wordt afgedaan met één kort citaat (uit de tweede hand) uit een versje van Rie Cramer. Ik had wel iets meer over haar willen lezen, en ook over S. Abramsz (die niet alleen rijmpjes uit de oude doos verzamelde, maar zelf ook kindergedichten schreef), over P.J. van Renssen en over al die anderen, van wie ik de naam niet eens ken, omdat we in Nederland geen behoorlijke geschiedenis van het kinderboek hebben.

Na de twee beste bijdragen moet ik ook iets zeggen over de rest van dit hoofdstuk. Het avonturenboek wordt door Bekkering afgedaan met een bespreking van de ‘Bob Evers’-serie en twee oorlogsverhalen, dat wil zeggen: verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Horen die laatste niet bij de historische verhalen? Misschien wel, Bekkering heeft ze gekozen omdat ‘er weinig pure avonturenboeken van Nederlandse makelij bestaan’. Kennelijk heeft hij geen inventarisatie gemaakt van het aanbod, dat vooral in de eerste helft van deze eeuw zeer uitgebreid was; anders had hij allerlei subgenres kunnen noemen (die vaak teruggaan op avonturenromans voor volwassenen). Ik som maar weer eens op, zonder naar volledigheid te streven: indianenverhalen (van Cooper, Aimard en May tot Arendsoog), robinsonades, andere reisverhalen (onder andere van Jan Feith, die een record van Verne brak in De reis om de wereld in 40 dagen), jongensavonturen die zich wat dichter bij huis afspelen (van Zeven jongens en 'n ouwe schuit tot de ‘Kameleon’-reeks, en voetbal-, padvinders-, kampeer- en hobbyverhalen), detectives (inclusief de jongensdetective), science-fiction, technische avonturenverhalen. Daar moet toch wel iets over te zeggen zijn?

Grote stappen, gauw thuis, is ook het devies van Aukje Holtrop in haar stuk over humor. Eigenlijk kan iedereen een geschiedenis van het kinderboek schrijven. Je bespreekt een paar willekeurige voorbeelden; dan vind je altijd wel verschillen, die je toeschrijft aan de ontwikkeling van het genre. Zonder je af te vragen of de voorbeelden vergelijkbaar zijn, trek je bijvoorbeeld de volgende conclusie: ‘De sprong van Dik Trom naar Mieke Mom is groot.’ Verschillende (sub)genres? Komisch verhaal, schelmenroman, leugenverhalen, nonsense, ironie, satire? Kom, niet moeilijk doen. Weer een stukje af!

Lekenspiegel

Als geschiedenis van het kinderboek is De hele Bibelebontse berg dus mislukt, met uitzondering van het hoofdstuk over de achttiende eeuw. Ook als bron voor verdere studie is het niet bruikbaar, want de auteurs zijn uitzonderlijk slordig met verwijzingen. Sommige hoofdstukken hebben niet eens een literatuuropgave. Als dat wel het geval is, betreft het alleen ‘geraadpleegde literatuur’: vrijwel nergens wordt verwezen naar het (schaarse) onderzoek dat voorhanden is. Meer dan eens wordt zelfs geciteerd zonder bronvermelding. Kennelijk is het boek alleen bestemd voor geïnteresseerde leken, niet voor mensen die zich verder in het onderwerp willen verdiepen. Het vrijmoedigst is Aukje Holtrop, die zonder bronvermelding vier bladzijden lang een stuk uit mijn proefschrift navertelt, over de verschuivingen in de beoordeling van Dik Trom. Dat is natuurlijk niet zo netjes, maar het is vooral onhandig voor de lezer, die niet weet waar hij meer informatie kan vinden.

Het boek is door Querido voorbeeldig uitgegeven en mooi geïllustreerd. Als prentenboek geeft het een aardig overzicht, dat nog eens laat zien dat het kinderboek serieuze aandacht verdient, serieuzer dan in dit boek gebeurt. Zoals gezegd, wordt in de inleiding de hoop uitgesproken dat verder onderzoek een uitgebreide herdruk noodzakelijk zal maken: nogal misplaatst in een boek dat nu al geen overzicht geeft van de beschikbare informatie. Ik hoop dan ook dat de redactie te pessimistisch is, en dat over niet al te lange tijd een echte geschiedenis van het kinderboek verschijnt.

■

Anne de Vries is de auteur van Wat heten goede kinderboeken.