Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Camilo José Cela
Vervolg van pagina 1

vreden zijn en Cela met hen: de perversie van Mrs. Caldwell spreekt met haar zoon lijkt in niets op zijn eerdere werk. Bij dit boek zou het net als bij De familie van Pascual Duarte gaan om een manuscrit trouvé. Dat achter die mystificaties iets anders dan speelzucht zou zitten, bijvoorbeeld een poging de censuur te misleiden, lijkt me twijfelachtig.

Het recentste in het Nederlands uitgekomen bock van Cela, De windmolen, is een novelle uit 1956. Of Cela ook De windmolen heeft opgedragen aan de kritiek vertelt de geschiedenis niet, maar het is, dat kan niemand meer verbazen, opnieuw een volkomen ander, ditmaal ronduit burlesk boek, met veel samenspraak, vrijwel geen monologue intérieur, veel roddel en veel lichamelijk getinte anekdotes over onschuldige zaken als winderigheid maar ook over het gezwel aan de sluitspier van een homoseksueel. Alle menselijke waardigheid wordt in deze beschrijving van een dorpse samenleving vermalen tot pulver, of vermaak. De schrijver is tartend afstandelijk. Daardoor lijkt De windmolen nog het meest op cabaret, een woord dat ook bij het lezen van Cela's andere boeken soms in gedachten komt.

In De windmolen worden mensen en dingen onbarmhartig geregistreerd zoals ze zijn, nooit zoals ze zouden kunnen zijn of geweest zijn. Cela is geen realist, maar, in dit boek meer dan ooit, een superrealist, met alle hallucinerende effecten van dien. ‘Laten we onszelf niet om de tuin leiden,’ luidt een vermaning die hij zich in 1951 laat ontvallen in een essay in het tijdschrift Insula. Hij past in de goed vertegenwoordigde traditie van pessimisme in de Spaanse literatuur, die begint bij Quevedo (1580-1645) en zijn tijdgenoot, de door W.F. Hermans bewonderde conceptist Gracián, en doorloopt tot op heden, bij nog jonge schrijvers als de Azúa van De inhoud van het geluk en de Mendoza van De stad der wonderen, beide in het Nederlands vertaald. Het burleske, satirische, schelmse, is aan dat pessimisme verwant en we vinden het bij alle genoemde schrijvers terug. In de schilderkunst is de stroming gesublimeerd door Goya die terecht op de voorkant van enkele Nederlandse vertalingen van Cela staat. Cela heeft van alle Spaanse pessimisten het duidelijkst de stap naar het nihilisme gezet.

Laakbaar of niet

Cela heeft een scherpe tong dus veel vijanden. Ooit was hij censor voor de franquisten, waar hij over zwijgt maar wat hem nog altijd hoon bezorgt. Afkeer van goedkope successen op een zo diffuus en complex terrein en de altijd vervelende overtuiging dat een goede inborst geen goede literatuur garandeert, weerhouden me ervan hier nader op in te gaan. Cela, laakbaar of niet, is de interessantste Spaanse romanschrijver van deze eeuw. Dat vindt hij zelf ook. Hij noemde zichzelf ooit de beste van Spanje sinds de generatie van 98 (Unamuno, Valle-Inclán). Op de achterkant van enkele Nederlandse vertalingen staat deze opmerking tot in 1985 gememoreerd met de toevoeging dat het gaat om een geval van ‘Dalí-achtige overdrijving’. Maar het is waar! Cela voegde er destijds hatelijk aan toe dat het opvallend makkelijk was geweest om de beste te worden.

De familie van Pascual Duarte kon in 1942, drie jaar na de burgeroorlog, in Spanje uitkomen en dat was vast niet omdat achter de woorden ‘kont’ en ‘zwijn’ stelselmatig tussen haakjes (‘pardon’) staat. Het boek is door de censuur geglipt, wie weet dank zij Cela's opportunistische contacten. Pas toen het boek vanwege de onverbloemde schildering van de achterlijkheid op het platteland van Spanje voor opschudding had gezorgd, kon de censuur er niet meer omheen en herdruk werd verboden. Negen jaar later moest De bijenkorf buiten Spanje verschijnen, een veel minder schokkend boek dan De familie van Pascual Duarte. Er komt wel seks in voor, van huiselijke met-pon-aan tot en met betaalde, maar wreed en agressief als dat andere boek is De bijenkorf niet. Wel geeft het een extreem grauw beeld van de Madrileense samenleving rond 1942 en vermoedelijk werd het daarom verboden. Een regime dat op intimidatie drijft, eist uitingen van blijmoedigheid, met als gevolg dat hele generaties Russen alleen lachende arbeiders en boeren schilderen en in nazi-Duitsland alles wat niet arisch gezond of herkenbaar was entartet werd bevonden. Je kunt uit De bijenkorf onmogelijk de lering trekken een goede of betere christenburger te worden. Blijmoedigheid past trouwens niet bij Cela. Met het sterke begin van De bijenkorf belandt de lezer rechtstreeks in een café waar de personen bijeenzitten om wie het verder in het boek zal gaan. Er wordt vooral veel gesuggereerd. Cela zet drie, vier, schijnbaar los van elkaar staande treffende observaties of gedachten rond een bepaald personage van de honderdzestig naast elkaar en breit ze bewust niet áán elkaar. Zo wekt hij de indruk dat hij als schrijver een groot terrein overziet met superieure scherpte. Wij raken extra betrokken bij zijn verhalen door een zekere samenzweerderige toon, als in sommige kinderboeken. Wij mogen in een behaaglijke positie meekijken in huisjes en hoofden, waar het minder goed toe gaat.

Olifantepoot

Maar er komt een moment dat die superieure houding in haar eigen nadeel gaat werken. Het verhaal begint dicht te slibben. De deeltjes van de kaleidoscoop komen op een vaste plaats te liggen tot ze stollen in een eenduidig geheel. We zijn pas op een kwart van het boek en er zit niets anders op dan vanaf nu mee te gaan leven met wat ons al bekend is, met het meisje dat zich prostitueert om haar aan tbc lijdende vriend aan medicijnen te helpen - dat klinkt drakerig, maar dat is het niet -, of de dichter die niet dichterlijk doet maar alleen dichter wil zijn, of met een enkele vrouw die er een romantiek op na wenst te houden waardoor zij kwetsbaar wordt, dus menselijk.

En dan, hoe kan het ook anders, laat Cela ons in de steek. Hij zet bij herhaling een grote olifantepoot op een personage dat daarmee in een lachobject verandert, en allengs verandert het hele boek in kluchtig cabaret. Zie bladzijde 49: ‘Een man loopt in de Calle de Goya de krant te lezen. Als we hem inhalen loopt hij voor een kleine tweedehands-boekwinkel langs met het opschrift Voedt uw geest.’ Dat is te superieur. Op zo'n moment merken we dat we inmiddels meer van zo'n personage houden dan van de schrijver, al blijft deze tot het eind schitteren met vele prachtige observaties en terzijdes. De verteleenheid is ontmanteld. Vooral om die reden prefereer ik De familie van Pascual Duarte boven De bijenkorf.

Alle genoemde boeken van Cela zijn meer dan dertig jaar geleden verschenen. Zijn beste boek verscheen zelfs bijna vijftig jaar geleden. Wat dat betreft komt de onderscheiding met de Nobelprijs onverwacht. Van de laatste twintig jaar is het bij vlagen essayistische Diccionario secreto, een dictionaire over de schuttingtaal van Spanje, het interessantst. Het getuigt van een ware obsessie. Deel 1 verscheen in 1969 en handelt over Coléo y afines (teelbal en aanverwante), met een keur aan taalkundige bijzonderheden en vindplaatsen. Coño (‘kut’; hier iets als ‘hij heeft het geflikt!’) riepen de Spanjaarden toen Cela de Nobelprijs kreeg. Het mag weer, openlijk geslachtelijke taal bezigen in Spanje, en het wordt gretig gedaan in het kader van de grote inhaalmanoeuvre op alle gebieden die al duurt sinds Franco's geest is geweken. Dat coño lijkt bovendien een alerte hommage aan de man die de schuttingtaal altijd heeft verdedigd omdat elk woord zijn functie heeft en die smakelijk lacht wanneer iemand meent dat een cocotte wezenlijk verschilt van een puta (hoer).

■