Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Bertolt Brecht

Anna Seghers

Peter Handke

J.C. Gottsched

Lyrisch en satirisch door de eeuwen heen
De Spiegel van de Duitse poëzie

Spiegel van de Duitse poëzie van 750 tot heden Samenstelling Jan Gielkens en Ton Naaijkens Uitgever: Meulenhoff, 420 p., f 45, - (gebonden: f 75, -)
Theodor Duquesnoy

De Duitser is trots op zijn culturele erfgoed, en dat blijkt niet alleen uit de zorgvuldige wijze waarop hij dagelijks met zijn taal omgaat, maar vooral uit zijn houding tegenover het teder gekoesterde zorgenkind: de lyriek. Het is dan ook geenszins verwonderlijk dat een kennismaking met de exponenten der Duitse letteren te kust en te keur mogelijk is. Tal van bloemlezingen zijn er in de loop der jaren samengesteld, waarbij op grond van steeds wisselende criteria werd geselecteerd, variërend van strikt maatschappijkritische tot zuiver esthetische. Ook in de bibliotheek van het Amsterdamse Goethe-Instituut buigen zich ettelijke planken zuchtend onder de last van een in een keur van anthologieën samengeperste literaire nalatenschap.

Het veelal als vertaalduo opererende team Jan Gielkens en Ton Naaijkens heeft een vanuit een Nederlandse optiek samengestelde bloemlezing aan de reeks toegevoegd: Spiegel van de Duitse poëzie (van 750 tot heden). Dit keer is het echter wel een zeer bijzondere: zij hebben namelijk (in een bescheiden kleiner corps) alle in genade opgenomen teksten voorzien van een basisvertaling, een begrip dat zij introduceren en uitvoerig toelichten. Zij wensen hun overzettingen expliciet niet te zien als herdichtingen. Zij nemen slechts een taalbarrière weg om onze geestdrift voor de Duitse letteren te wekken. Helaas - de samenstellers zijn zich dat ook terdege bewust - doen zij daarmee zo nu en dan een enkele dichter, zoals bijvoorbeeld Friedrich Hölderlin of Paul Celan, literair de das om. Je kunt ook nauwelijks een vele eeuwen omspannende poëtische traditie in één uniform eigentijds taaljasjes steken.

Wegwijs

De maar liefst ruim vijfhonderd bladzijden tellende Spiegel doorbladerend voel je je algauw volkomen verloren en zoek je, om jezelf wegwijs te maken, inderhaast je toevlucht tot het adagium van de samenstellers onder de titel ‘Bij de keuze en de uitgave’. Ik citeer: ‘De populariteit van bepaalde dichters in een bepaalde periode met een bepaalde smaak was voor ons geen criterium. Veel werk van politiek geëngageerde dichters uit bijvoorbeeld de jaren zestig en zeventig van deze eeuw ontbreekt: hun poëzie was wat ons betreft beperkt houdbaar en de taal waarin ze werd geschreven niet opgewassen tegen hel politieke standpunt of de uitgedragen ideologie. Het was geen keuze-criterium voor ons in hoeverre gedichten een juist tijdsbeeld geven of zelfs arbeidsverhoudingen weerspiegelen. Het bestaan van gedichten is slechts beperkt te meten aan ander bestaan, ook al zijn de verbanden overduidelijk. Poëzie is wat ons betreft poëzie als ze de neerslag vormt, niet van opgelegde denktranten of meningen en niet per se van maatschappelijke verhoudingen, maar van directe persoonlijke ervaringen met wat dan ook, bijvoorbeeld met taal. Ook wanneer poëzie de verschrikkingen van haar tijd documenteert, dan is ze nog tegelijkertijd een reactie op andere gedichten, andere tekens. We hebben ons in onze keuze mede laten leiden door voorgangers, met bijzondere aandacht voor specialistische bloemlezingen, ook wel door bloemlezingen die in de DDR werden uitgegeven en veelal een andere traditie op het spoor zijn dan de westerse. Tenslotte: het aantal gekozen gedichten per dichter zegt niets over het kwaliteitsoordeel dat wij over de dichter hebben. De gedichten zijn bovendien niet op hun vertaalbaarheid geselecteerd. De bloemlezing wordt voorafgegaan door een beknopte inleiding in de Duitstalige poëzie.’

Adagium

Een mondvol, dit adagium van de samenstellers, en daarenboven zo hermetisch tegen alle kritiek of kritische kanttekeningen afgeschermd dat je snel overspringt naar de beloofde beknopte inleiding, die je als het ware een ontwikkelingsreis door de Duitse letteren in het vooruitzicht stelt. Welnu, de inleiding doet haar naam alle eer aan, zij is beknopt, helder, informatief en geeft ons de handreiking om het reisavontuur te durven wagen. Wij zien dat de ontwikkeling van de Duitse literatuur bestaat uit één grote worsteling. Dit was niet alleen in de beginfase het geval, toen het ‘Duits’ als taal zijn erkenning nog moest bevechten (het Latijn zwaaide de scepter in het rijk van literatuur, wetenschap en kunst), maar ook nadien steeds weer, van omwenteling tot omwenteling. Het is verbijsterend om te zien hoe, na de eerste stamelingen, de Duitse lyriek rond het einde van de twaalfde eeuw zich tot haar eerste hoge vlucht verheft: de Minnezang. Deze poëzie, geworteld in het deugdensysteem van Plato, spiegelt een hoofs verleden dat voorgoed in de historie schijnt te zijn bijgezet. Desalniettemin blijven de roemrijkste minnezangers, zoals Walther von der Vogelweide (‘Nemt, frouwe, disen Kranz’), Wolfram von Eschenbach (‘Ich hân nâch liebem vriunde’) en Kuonrat von Würzeburc (‘Tou mit vollen aber triufet’) tot de verbeelding spreken.

Smachtend verlangen

Met een reuzensprong belanden we in de Spiegel na de Minnezang bij de voor de verdere ontwikkeling van de Duitse taal zo belangrijke virtuozen als Martin Luther (‘Ein feste Burg ist unser Gott’) en de vooral als schrijver van kluchten bekende Hans Sachs. Beiden keken hoe de mensen om hen heen gebekt waren en stelden dat op schrift.

Taal en literatuur, we zien het in de Spiegel, worden bij het klimmen der eeuwen steeds problematischer. En dat verklaart het smachtend verlangen naar algemeen erkende criteria waaraan een letterkundig kunstwerk moet voldoen. Er staan (in lengte van dagen en ook nu nog) regelmatig literatuurpausen op die veelal voor generaties van dichters bepalen aan welke eisen de literatuur, dus ook en vooral de poëzie, moet voldoen. Ik noem er slechts twee: Martin Opitz met zijn Buch von der Teutschen Poeterey (1624) en Johann Christoph Gottsched met zijn Versuch einer kritischen Dichtkunst (1730). De lyriek werd in een door ambachtelijkheid en zucht naar perfectie gekenmerkt korset geregen, de dichters sloten zich aaneen tot gilden waarbinnen zij, trouw aan de poëtica, hun dichtwerken schiepen. Het zou nog vrij lang duren voordat de mens zich bewust zou worden van zijn individualiteit en helemaal totdat een kunstuiting zou worden gezien als ‘de allerindividueelste uitdrukking van de allerindividueelste ziel’. Johann Wolfgang von Goethe en Friedrich von Schiller staan zeker aan de wieg van deze ontwikkeling, al zou deze zijn eerste volle bloei pas beleven ten tijde van de Romantiek, een beweging in de letterkunde die als oer-Duits kan worden getypeerd. Een beweging ook die in de omringende landen navolging vond, en dat terwijl voordien meestal Engeland en Frankrijk elkaar de literaire loef probeerden af te steken.

Danspartner

Ik doel bij de romantische dichters op de rijkelijk in de Spiegel vertegenwoordigde Friedrich Hölderlin, Novalis, Heinrich von Kleist, Ludwig Tieck, Joseph von Eichendorff en vele anderen. Deze romantische lyriek zou, letterlijk op de spits gedreven, enerzijds uitmonden in de van gevoel doordrenkte ego-cultuur, maar anderzijds ook een flirt aangaan met tal van andere stromingen. Zij verpolitiekte in het begin van de negentiende eeuw, de zogeheten periode van de Vormärz, en werd door de bruisende dichters van het Junge Deutschland (Heinrich Heine, Ludwig Börne, zelfs Theodor Fontane) voor de politieke kar gespannen. Zij liet zich - ik maak alweer een reuzensprong door de Spiegel - in onze eeuw een socialistisch-marxistisch oor aannaaien door Bertolt Brecht, Kurt Tucholsky. Wolf Biermann en (heel recent) Peter Paul Zahl. Tegenwoordig is de lyriek ook een veelgevraagde danspartner om de binnen het Duitse grondgebied zo schrijnende aanwezige Oost-Westproblematiek aan de kaak te stellen. Ik denk aan Sarah Kirsch, Günter Kunert en vele anderen, die eveneens ruimschoots in de Spiegel zijn opgenomen.

De Spiegel wordt verder gekenmerkt door een voorkeur van de samenstellers voor het spel met de taal, voor het taalexperiment. Een ruime plaats werd door hen dan ook toegewezen aan de taalvirtuozen bij uitstek, de expressionisten. Zonder het optreden van een Georg Heym, een Georg Trakl en (zij het op een ander vlak) een Franz Kafka zou er over de Duitse letteren nog steeds een verstikkende grauwsluier hangen. De expressionisten lichtten, in het zog van Jakob van

Vervolg op pagina 16