Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

Updike, Onwillekeurig echt
Hugging the Shore: een vuistdikke verzameling kritieken en essays

Hugging the Shore Essays and Criticism door John Updike Uitgever: Alfred A. Knopf, 917 p., f65,05 Importeur: Van Ditmar
Doeschka Meijsing

Als een elfjarige jongen in Zuidoost Pennsylvania in het begin van de jaren veertig Men, Women and Dogs van James Thurber voor Kerstmis cadeau vraagt - en daar hele delen niet van begrijpt, maar wel weet ‘dat het boek tegen me sprak over New York, over sophisticated leven, over amusante volwassenen-ellende, over zorgeloze creativiteit, enerverende strubbelingen die duur en vermaardheid krijgen door het wonder van de drukinkt’ - dan is het bijna zeker dat zo'n jongen ooit in New York zal belanden. En als die jongen dan ook nog denkt: ‘Dit leek me een supermanier om te leven, om degene achter zo'n boek te zijn,’ - dan kan het niet anders dan dat zo'n jongen later schrijver wordt.

Inderdaad verscheen in 1955 de toen drieëntwintigjarige John Updike in Manhattan om gedurende twintig maanden de rubriek Talk of the Town' in The New Yorker te schrijven. Een jaar later debuteerde hij met een verhalenbundel en vijfentwintig jaar later heeft hij zesentwintig boeken op zijn naam staan. Dat is meer dan één boek per jaar. Tel daarbij op het feit dat hij er op elke foto uitziet of hij elke dag tennist, zwemt, zonnebaadt en hondehokken timmert, en de conclusie moet zijn dat Updike zich in de literatuur als een vis in het water voelt. In die vijfentwintig jaar heeft hij ook nog kans gezien meer dan honderd essays en literatuurkritieken te schrijven, die nu gebundeld zijn. Het zeer lijvige boekwerk behelst de hele belangrijke literatuur van de twintigste eeuw. Noem een naam die er niet in te vinden zou zijn: Proust, Melville, Kafka, Henry James, Nabokov, Ngugi Wa Thiong'o, Brecht, Grass, Peter Handke, Kobo Abe, Yuri Trifonov, Roland Barthes, Barbara Pym, Anne Tyler, Anne Beatty, Milan Kundera, Simon Leys, Doris Day?? Ik kan wel aan de gang blijven met namen noemen, ze staan er allemaal in. Alleen de Nederlandse literatuur ontbreekt, want die heeft van oudsher al wat moeite om naar het buitenland te reizen.

John Updike

In het voorwoord schrijft Updike dat het schrijven van kritieken tot het schrijven van fictie en poëzie staat, als dicht-bij-de-wal-houden tot het varen op open zee. Dicht bij de wal kun je altijd vastklemmen aan het land ‘with another nine-point quotation’. Een goede recensie is onder andere ook een bloemlezing, zegt Updike. ‘Mijn eigen ervaring als auteur dwingt me te letten op de taal, op de verwoording van een schrijver, en hem te veroordelen, als hij veroordeeld moet worden, met woorden uit zijn eigen mond.’ Afgezien van de vraag of dit waar is - een béétje venijnige pen kan ieder uit zijn verband gerukt citaat belachelijk maken - levert die uitspraak een boek van bijna duizend pagina's op, waarvan één kwart bestaat uit de geciteerde passages van schrijvers. Dat versterkt het idee van oprechtheid bij de criticus Updike, en het draagt bij aan het leesplezier ervan.

Maar Updike gaat veel verder als hij in het voorwoord zijn literair credo verwoordt: een auteur hoort een hevige relatie met de wereld te onderhouden, ‘A fervent relation to the world’: ik veronderstel dat dit mijn kritische toetssteen is, met de ouderwetse geur van ontzag en Schepping en de waarheid die je vrij zal maken. In deze stukken zie ik me zelf in een cirkel-beweging teruggaan naar de religieuze natuur van de mens en het werkelijke verlies voor hem en voor de kunst als deze natuur geen kans krijgt zich kenbaar te maken.’

Huis, tuin, keuken

Zodra iemand op deze manier over ‘de religieuze natuur van de mens’ begint, kan ik me wel ongeveer een voorstelling maken van wat er bedoeld wordt en vreemd genoeg komt die voorstelling altijd precies overeen met wat Updike in zijn boeken en kritieken uit probeert te dragen: een van de meest terugkerende thema's in zijn werk is dat van de gewone Amerikaanse man, of hij nu schrijver of verkoper van Japanse auto's is, die zich verbonden voelt met zijn wortels, die zich bezighoudt met zijn succes, zijn kinderen, zijn erotische gevoelens - kortom met het dagelijkse leven van in-leven-zijn, en dat er niet al te slecht van af willen brengen. In een van de interviews met Updike, die ook in deze bundel zijn opgenomen, zegt hij dat zijn roman Marry Me een roman is waar hij het probleem van de religie heeft willen beschrijven, omdat alle vier de hoofdpersonen in een ander geloof zijn opgevoed.

In eerste instantie verbaast zo'n opmerking mij nogal. Ik dacht dat Marry Me handelde over de pijnlijke gewaarwording wanneer een lang en goed huwelijk afgebroken wordt, omdat de man zoveel van een andere vrouw is gaan houden dat hij alles wat hem dierbaar is ervoor opoffert. Maar bij even nadenken verklaart zo'n opmerking veel. Voor John Updike zijn huis, tuin en keuken ‘religieuze’ dimensies, omdat daar der mensen wortels liggen, en hun toekomst, en omdat daar hun pijnlijke schuld zichtbaar wordt.

Die instelling heeft prachtige en indringende portretten opgeleverd van middle-class-life in de twintigste eeuw. Maar het maakt ook duidelijk hoe slecht hij in staat is waardering op te brengen voor werk dat de ‘religieuze natuur van de mens’ op andere wijze uitdraagt. Over De bot van Günter Grass roept hij op een gegeven moment: dit boek is geen roman meer, het is een programma! En nog duidelijker wordt het als hij in een bespreking van On a Winters Night a Traveller van Italo Calvino zegt: ‘De naoorlogse Europese literaire wereld, (...) eerder gedomineerd door critici dan door creatieve schrijvers, lijkt nogal “boekachtig”. Dat wil zeggen dat artistieke exploratie met ander boeken een obstakel vormt voor het uitoefenen van enige hongerige druk, zoals de groten van vóór de oorlog deden, op de wereld zelf.’ In Calvino's boek is, volgens Updike ‘weinig dat in je hoofd blijft hangen als onwillekeurig “echt”, als anders dan intellectueel tot stand gekomen. Het boek is koel, met enkele warme plaatsen waar de vorm van het leven van de auteur doorschemert.’

Updike verwijt Peter Handke dat hij niet van zijn karakters houdt, dat hij zijn eigen hoofdfiguren veracht. Hij verwijt Rainer Kunze dat deze zit te siemen over de repressie in Oost-Duitsland, omdat je toch immers geen illusies hoeft te koesteren over het systeem daar. Hij verwijt Heinrich Böll dat hij te

[p. 23]

veel politiek in zijn werk doet. In sommige gevallen heeft hij gelijk, daar gaat het niet om. Het gaat erom dat bij alles wat hij ‘religieus’ noemt, er twee begrijpelijker verlangens zichtbaar worden: Updike wil warmte, en Updike wil een plot. De naoorlogse Europese literatuur heeft van beide weinig te bieden wellicht. Maar dat in die literatuur een diepgaande polemiek met de belangrijkste vragen omtrent leven en blijven-leven wordt uitgeschreven, vermag Updike niet te zien.

Bellow

Ook in de Amerikaanse literatuur komt bij Updike impliciet die ‘warmte’ weer op de proppen. Hij verklaart dat The Nabokov-Wilson Letters onder de N in de boekenkast thuishoren omdat Nabokov van de twee het meeste warmte, enthousiasme toont. In zijn essay over de erotische romans en de dagboeken van Edmund Wilson echter stelt hij Wilsons erotiek tegenover die van Hemingway en is Wilson degene die de ‘credits’ krijgt. Waarom? Omdat Wilsons figuren bij het vrijen zweten en hijgen en die van Hemingway nauwelijks de moeite nemen om bij de daad uit de kleren te gaan. Het zijn vreemde dingen waardoor iemands ‘religieuze aard’ duidelijk wordt.

Heel stringent wordt deze voorkeur voor ‘plot’ en ‘warmte’ bij het beoordelen van The Dean's December van Saul Bellow. Het aardige van dit boek is, schrijft Updike, dat het door Bellow geschreven is en dat staat altijd borg voor, volgens Updike: ‘wit, vividness, tenderness, brave thought, earthly mysticism, and a most generous, searching, humorous humanity.’ Meer lovende woorden die onder het hoofdstukje ‘warmte’ vallen kun je volgens mij niet bij elkaar krijgen. Maar voor Updike is dit inleidend zinnetje bedoeld om des te harder toe te kunnen slaan. De grote fout aan Bellows boek is dat het gaat over problemen waar de auteur Bellow zelf erg mee zit, namelijk de verloedering van de stad Chicago, en dat de auteur te weinig afstand heeft genomen van zijn personage, dat immers ook de problemen van de verloedering van de stad Chicago erg ter harte gaat. Sinds wanneer staat er straf op wanneer een auteur zijn personage belast met voor hem zelf problematische themata? Sinds het woord ‘narcisme’ in de mode is geraakt, denk ik, want dat is het verwijt dat Updike Bellow maakt: ‘The merest pinch of narcissism spoils the broth.’ Bellow had beter een essay kunnen schrijven over de problemen van Chicago, in plaats van een roman. Maar wat is er dan toch mis met The Dean's December dat immers vol ‘generous, humorous humanity etcetera’ is? Wel, als Updike het niet op gebrek aan ‘warmte’ kan gooien, dan maar op gebrek aan ‘plot’. Bellows boek speelt in Boekarest én Chicago en Updike vindt dat maar één stad de plaats van handeling had moeten zijn, omdat door de afwisseling van steden en personages een ‘overpopulated, underplotted novel’ ontstaan is. Het contrast Chicago-Boekarest, met daartussen ingeklemd een machteloze decaan, is kennelijk niet plotachtig genoeg voor de traditionele Amerikaanse school.

Wat dit betreft staat de bundel van Updike model voor een literatuuropvatting, die allen geruststelt en lang waarde behoudt, maar die - in tegenstelling tot zijn eigen woorden - geen ‘fervent relation to the world’ onderhoudt. Updike zelf verwoordt dat het helderst in zijn dankwoord voor de National Book Critics Circle Award for Fiction (1982), ook opgenomen in deze bundel: ‘I am touched that you have singled out for this recognition an unsensational rendering of equivocal normal life, as it is led in middle age, by a man as ordinary as any American is ordinary.’

Deze dankwoorden, die even hoogmoedig als oprecht sympathiek zijn, markeren Updikes bundel als tegelijkertijd mijlpaal en sluitstuk van een tijdvak waarin het goed leven en lezen was.

En ondanks deze kritiek bevestigt ook deze bundel weer hoe gesteld ik ben op de schrijver Updike. Hij is zo vitaal en ‘honest’. Hij heeft zoveel plezier in zijn werk. Hij is intelligent, en nieuwsgierig en ‘warm’. Was hij maar de vader van mijn kinderen. Kon ik maar ruzie met hem maken over alles wat hij verkeerd ziet.

■