Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 9]

De chaos omlijst
Leven en liefdesvriendinnen bij Andreas Burnier

De litteraire salon door Andreas Burnier Uitgever: Querido 128 p., f22,50
Frans de Rover

Kunst is voor tachtig procent vorm en voor twintig procent inhoud. Die uitspraak staat te lezen in Andreas Burniers romandebuut Een tevreden glimlach (1965) en is tot credo van haar literaire werk geworden. Thematisch geeft haar werk nauwelijks een ontwikkeling te zien - het (terug)verlangen naar een kosmisch levensgevoel en de (vaak geografische) zoektocht naar een antwoord op de vraag ‘hoe te leven’, vormen de steeds weerkerende inhoud. Wanneer de psychologische doorgronding van personages en handelingen wijkt voor de vorm, kunnen problemen voor de lezer ontstaan.

Een onbevangen eerste lezing (en zo lees ik een eerste maal) van De litteraire salon levert een nogal chaotisch, minstens caleidoscopisch beeld op van een vrouw in de middelbare leeftijd die, niet gespeend van enige rancune, terugblikt op haar ‘leven en liefdesvriendinnen’. Omkaderd door een beeldend verwoord ‘intro’ en ‘exit’ wordt in een vijftal hoofdstukken een groot aantal a-chronologisch gepresenteerde fragmenten over een turbulent vrouwenleven bijeengebracht.

Maar Burnier schrijft niet voor onbevangen lezers - wat zich in de werkelijkheid van een leven als chaotisch laat ervaren, mag getransformeerd tot literatuur een chaotische indruk maken: bij het type schrijvers waartoe Burnier zich rekent (‘tachtig procent vorm’) moet er in de schriftelijke neerslag ‘systeem’ zitten. En welke auteur in ons taalgebied biedt een betere handleiding voor de ontraadseling van hermetisch, vormtechnisch proza dan Harry Mulisch? In zijn naschrift (1957) bij Archibald Strohalm gebruikt hij als metafoor van het literaire kunstwerk: ‘het boek is een afgesloten kast en de sleutel ligt in de kast’.

Andreas Burnier, tekening Siegfried Woldhek

Zo simpel is dát. Het perspectief van waaruit de hoofdpersoon in Burniers roman, Radha Altman, haar leven beschouwt, is de jarenlange verhouding (het ‘oudpotteus huwelijk’) met een vriendin die de onnederlandse naam Sidra draagt. Enig naslagwerk leert niet alleen dat Sidra in het Aramees ‘de orde’ betekent (en zij is het ordeningsprincipe van deze roman), maar dat Sidra in het jodendom de benaming is voor de vierenvijftig secties waarin de vijf boeken van Mozes zijn verdeeld ten behoeve van de wekelijkse voorlezing. Het eerder genoemde ‘groot aantal a-chronologisch gepresenteerde fragmenten’ in de vijf hoofdstukken blijkt er bij telling exact vierenvijftig te bedragen; over de wekelijkse voorlezing een citaat dat tevens Burniers toonzetting op veel plaatsen goed illustreert: ‘Wij bevinden ons, lieve lezeres, (als u even uw handje onder het dek vandaan haalt, zal ik verder vertellen) ineens zeven jaar verder in de tijd. De toverlantaarn is plotseling heel veel plaatjes verder, maar ik sta er nog steeds met mijn aanwijsstok en duidelijke explicatiestem. In de schemerig verlichte zaal vol zachte, brede divans zie of vermoed ik de lichte blosjes op uw wangen, die zich verdiepten tot een donkerrood toen die leuke scène in de slaaptrein, of aan boord van dat elegante cruiseschip en niet te vergeten die op de hotelzolderkamer toen er steeds werklui langs moesten om iets onduidelijks op het dak te repareren... Maar kom, wij moeten verder. Wij kunnen hier niet tot sint juttemis blijven, de tijden zijn slecht en er zijn veel enge heroïnejunks bij de weg. Ik zou zeggen: óf flink opschieten en doorvertellen en niet te laat over straat naar huis, óf wij moeten hier allemaal vannacht blijven en dat wordt mij, al ben ik nog jong, misschien toch wat te veel.’

Lichtbeelden-met-explicatie bij een dames-flikkerleven, op de wijze van de literatuur in een cultureel-gecompliceerde structuur waarin natuurlijk ook de voornaam van de hoofdpersoon een verwijzende functie heeft: de Krishna-Radha bruidsmystiek is een belangrijke inspiratiebron voor mystici en kunstenaars.

Intuïtieve beelden

Uitsluitend vorm-virtuositeit voor geleerde vrouwen? Deze lieve lezer heeft zich ook bijzonder geamuseerd, en meer dan dat, met de inhoud, zeker bij herlezing, wanneer onderkend is dat de verhaalfragmenten in de hoofdstukken niet zo ‘toevallig’ zijn. Dan kunnen ook de ‘intro’ en de ‘exit’ betrokken worden op de vertelde levensgeschiedenis. De ‘intro’ presenteert een kind dat in een donkere salon op een vleugel speelt: ‘de muziek roept verre, voorgeboortelijke, hemelse herinneringen bij hem wakker en hij denkt dat de volwassenen, woordeloos, dit weten. Het lijkt hem dat er een geheime, nooit uitgesproken verstandhouding is tussen hen, de grote mensen, en hem, het kind.’ De ‘exit’ beschrijft de tocht van een vrouw en haar heel jonge zoontje door een gebied van ongelooflijke koude: ‘Ik begon al te vrezen voor het leven van dit kwetsbare kind, maar plotseling hadden wij het water naar Spitsbergen overgestoken en waren op dat Pooleiland aangekomen: een tropisch paradijs, vol weelderige vegetatie en met een heerlijk zacht klimaat. In talloze schakeringen van groen groeiden er de prachtigste bomen en struiken. Natuurlijk had ik wel eens gelezen dat hier bij de Noordpool vroeger Hyperborea was geweest, het zonneland van Apollo, maar ik had niet gedacht dat het nog steeds op Spitsbergen bestond (...) Ik keek nogmaals om mij heen en inderdaad: groen, bloemen, vogels, vruchten, een overdaad aan geluk.’ Droomachtige, intuïtieve beelden van een harmonie tussen mens en wereld, tussen mens en kosmos, tussen Dionysos en Apollo. Die beelden omlijsten de (literair harmonisch gestructureerde) chaoti-

[p. 10]

sche werkelijkheid van Radha en blijken daar met tal van motieven mee verweven.

In de beschrijving van Radha's vrouwenavonturen toont Burnier dat ze, al publiceerde ze na de Reis naar Kíthira (1976) geen romans, toch de pols lenig heeft gehouden. Klagerige zinnen als ‘nu ik oud en illusieloos ben’ of ‘ik word niet alleen oud, ik desintegreer ook’, zurige opmerkingen over de nieuwe tijd, ik vergeef het haar want er staat genoeg tegenover. De roman zet sterk in: Radha's Haagse jeugdjaren worden met veel gevoel voor treffende details weergegeven, ondanks de opmerking: ‘De herinneringen zijn onscherp en wat scherp lijkt, wantrouw ik.’ Zij maakt kennis met schilders en schilderkunst, slipt weg uit ‘de beklemmingen van de puberteit’ naar het Panorama Mesdag, ‘naar die geheime hemel. Want wat was er anders aan de hand, daarboven, dan wat je voelt als je, pas gestorven, ineens weer in een geestelijk gebied staat?’ In die jaren ontwikkelt zij ook ‘het Van Gogh-gevoel: de onzichtbare begeleider, broeder, bondgenoot’ - dit laatste met name door het doen van verkeerde keuzen. Na een mislukte studie psychologie in Amsterdam volgt Radha een toneelopleiding in het Parijs van het existentialisme. Burnier zou Burnier niet zijn als ze de gelegenheid voorbij liet gaan even venijnig te prikken in het dan weer opkomende feminisme: ‘Dit aarzelende, vrijwel geheime feminisme van kort na de zoveelste mannenoorlog ontbrak het aan de chique, de cerebraliteit en het élan van de eerste golf. Er was geen aristocratie meer, naar geld noch cultuur, naar intellect noch stijl (...) De bijbel van het tussenfeminisme was Simone de Beauvoirs Le deuxième sexe. Behalve deze intellectualistische, marxistische oermoeder (dictatuur, terreur en machismo mag, als er maar “links” op staat) hadden zij met het latere, linkse massafeminisme iets grauws en groezeligs gemeen.’ In deze sfeer, tijdens een slonzig vrouwenavondje-met-filmbeelden over mishandeling en geweld op een rommelzolder, ‘bekent’ Radha haar eerste geliefde: Lucia. Verkeerde keuze. Radha wordt geëxploiteerd door de aankomende tragédienne.

Leeuwentemster

Terug in Nederland volgt nog een zeer komisch intermezzo met een drankzuchtige leeuwentemster die in haar huis maar liefst twee levenslustige jongensmannen in bedwang houdt. Geen beste keuze. Dan verovert - in de meest letterlijke zin - Radha echter de vrouw in wier teken de roman staat: Sidra. ‘De eerste keer dat ik Sidra ontmoette, was zij in de gestalte van een achtjarige jongen. Ik bevond mij in een kleine voorzijkamer van het huis waar het knaapje wel eens in de tuin kwam spelen, want hij woonde zelf vierhoog in een luxe hoogbouwbungalow aan zee. Ik zag het Egyptisch smoeltje van de kleine jongen en herkende hem, met een schok, meteen. “Deze jongen zal wel een heel aardige moeder hebben, dacht ik.”’ Juiste gedachte; via Maria tot God, maar dan andersom. Deze keuze lijkt veelbelovend - er volgt een huwelijk dat zeventien jaar zal duren. De dames maken verre reizen, adopteren nog een Grieks knaapje, Radha promoveert zelfs tot doctor in de BLO-kunde aan ‘de oudste en dus ongetwijfeld beste universiteit van Nederland’. De beschrijving van haar promotor, ‘haar woeste leermeester Dzjengis Khan, in dit leven eindelijk getrouwd met een boeddhistische monnik, in de gedaante van een deftige Gooise mevrouw (God is bereid iedere gestalte aan te nemen, ook als het om de redding van slechts één mensenziel gaat)’, diens toespraak op het promotiediner en de door alcohol overspoelde afloop van de hoogtijdag, is weer vol ironische momenten, ook door de onvermijdelijke vermenging van feit en fictie in de relatie Dessaur-Burnier-Radha. Maar met de jaren sluipt langzaamaan het bederf in de verhouding; het leven als ‘nachtintellectueel’ gecombineerd met dat van hoofdinspecteur van het BLO gaat Radha opbreken; er dreigen jaloezie en andere vriendinnen. Dan, bij terugkomst van een reis door Amerika, vindt Radha het huis leeg; Sidra is verdwenen. In die situatie van eenzaamheid en verlatenheid passen slechts Reviaanse overpeinzingen: ‘Ja, wat moet je? Je moet verder. (Stop the world, I want to get off.) Lange tijd wist ik niet of Zij dood, geëmigreerd of ziek was, dan wel in hoerig verbond was hertrouwd met een vrouw van haar eigen geslacht. (Het moest verboden worden, het heeft iets tegennatuurlijks).’ Ze overweegt nog even een contactadvertentie in het bekende genre: ‘Dodelijk vermoeide, tamelijk zwaar zieke, door het leven gegroefde, ietwat paedophiele Vrouw zoekt teder, toegewijd, trouw, honds aanhankelijk en toch geestig, autonoom en creatief jong Vrindje van het eigen of het andere damesgeslacht.’

De roman eindigt in het land waarvan Sidra's zoontje die eerste maal de boodschapper leek: Egypte. Radha kijkt uit over het nieuwe Alexandrië en wat ze ziet is een beeld van haar leven en van haar pogen dat onder controle te krijgen: ‘De stad die nu Alexandrië wordt genoemd, vormt slechts wat moderne, armoedige, lelijke, stoffige uitlopers van het geheim onder de zeespiegel.’ Lichtbeelden met explicatie, een verzameling brokstukken van een verloren liefde; onweerstaanbaar dringt zich de passage aan mij op uit Komrij's Chemisch huwelijk waarin de vader zijn zoon Cardenio troost met de woorden: ‘Verdriet, Cardenio, is beter te / Verwerken dan geluk. Want het verdriet / Bestaat uit stukken die te lijmen zijn, / Fragmenten die een achteloze hand / Weer bij elkaar kan rapen, maar geluk / Is één. - Geen hand ter wereld is zo machtig, / Zo sterk dat hij de gaafheid in zijn palm houdt.’ Aan een roman als deze, waarvan - en dan corrigeer ik Burnier - de vorm de inhoud is, geef ik zulke woorden graag als motto mee.

■