Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 53]

Het toenemen der poëtische krachten
De ontwikkeling van Eddy van Vliet naar Jaren na maart

Jaren na maart door Eddy van Vliet Uitgever: De Bezige Bij 53 p., f 17,50
Rob Schouten

Vlaanderen is het land van de grote dichters, constateerde Adriaan van Dis onlangs ongevraagd: Jan van Nijlen, Herman de Coninck en Eddy van Vliet. Dus niet Paul van Ostayen, Richard Minne en Hugo Claus, nee hoor, en ook niet Eriek Verpale, Werner Spillemaeckers en Leopold van den Brande. Van welke statuur Van Dis' triumviraat qualitate qua is, vermag ik hier niet te beoordelen maar de drie hebben wel iets gemeenschappelijks: hun associaties met de Noord-Nederlandse poëzie.

Van Nijlen, in eigen land weinig vereerd, werd eigenlijk pas door de mannen van Forum ontdekt; zijn Verzamelde gedichten verschenen in 1948 bij een Nederlandse uitgever. Ook De Conincks dichterschap is de laatste jaren Hollands getint, ook hij vond een Nederlandse uitgever bereid. En dan Van Vliet; niet alleen een Nederlandse uitgever maar in ons land ook nog bekend als bloemlezer van meer Nederlandse dan Vlaamse poëzie. Al deze zakelijke feiten omranden poëzie die dan ook meer met de onze dan met de Vlaamse traditie in verband kan worden gebracht. Van Nijlens poëzie heeft nogal wat weg van die van J.C. Bloem, hier en daar ook van Greshoff, van De Coninck krijg je wel eens de indruk dat zijn gedichten zich op de Drentse heide afspelen en over Van Vliet gaat deze recensie. Hij is een Belg (geboren 1942, Antwerpen), maar Hugo Brems spreekt in zijn essaybundel over de Vlaamse poëzie Al wie omziet van ‘een wat apart staand’ dichter. Ik ben zo vrij dat aan te vullen tot ‘een dichter die vanuit Lodeizen en het Noord-Nederlandse realisme een on-Vlaamse ontwikkeling doormaakte’. Hoe het ook zij, Van Dis' opmerking typeert de houding van veel Nederlandse poëzielezers: de beste Vlaamse poëzie is de meest Nederlandse.

Dat Van Vliet inderdaad een soort amfibie tussen de Ardennen en de Wadden is, toont hij ongemerkt in zijn nieuwe bundel Jaren na maart. Ik denk dat lezers die van de schrijver verder niets weten, hem niet direct goed kunnen thuisbrengen. Weliswaar wordt er ergens met ‘Francs’ betaald en vallen enige ‘Brusselse jaren’, maar een beslist on-Belgische context roept daarentegen het ‘schaatsen’ des dichters op, alsmede het woord ‘polder’. Als hij dan ook nog schrijft iets te zien ‘tussen Goudswaard en Nieuw-Beijerland’ rijst minstens het vermoeden dat hij niet vies is van ons koninkrijk. Deze neerlandismen zijn intussen niet meer dan oppervlakteverschijnselen van een poëzie die de laatste jaren van vorm tot inhoud steeds duidelijker in Nederland is gaan wonen.

Eddy van Vliet, foto Jan van der Weerd

Het vroegste werk dat ik van Van Vliet ken, staat in de Vlaamse bloemlezing Pijn en puin verdwenen uit 1966, waarin diverse nu bekende Vlaamse dichters hun jeugdjammerlijkheden hebben uitgestald. Van Vliet is vertegenwoordigd met esthetisch werk, een soort zachtzinnige voortzetting van Vijftig. Er staan veel regels in om te vergeten als ‘ik heb haar begraven op helicon / mooi als de hartenvrouw van nooit’ en (rococomuziek na het donderende georgel van Lucebert c.s.) begrippen als een ‘kleine speelklok’ met ‘glazen noten’.

Droeve mist

Dan begint Eddy van Vliet voor ons weer in 1974 in het zicht te raken met de bij De Bezige Bij (zijn uitgever voortaan) uitgegeven bundel Het grote verdriet, bekroond met de Jan Campert-prijs. Zijn eerdere werk, waaronder een met de Reina Prinsen Geerlings-prijs bedachte bundel is dan al gebloemleesd in De Vierschaar, gedichten 1962-1972. Juryrapporten en recensies inventariseren de voornaamste eigenschappen van de poëzie waarop Van Vliet op dat moment is uitgekomen, als volgt: kwetsbaarheid, verlangen naar geborgenheid, eenzame weg, pretentieloze eerlijkheid, gevoel van onmacht. Geen flinke poëzie dus, Van Vliet beseft en verklaart dat zelf ook in een regel als ‘is van de sterkte / de onkwetsbaarheid niet de droevigste knecht?’

Het grote verdriet is vage, melancholische poëzie, met veel weemoedige zachtheid en liefde, meer in klimatologische dan in topografische omstandigheden gesitueerd. De seizoenen spelen er een belangrijke rol in, vooral in verdrietige gedaante: ‘droeve mist’, ‘dorre wind’, ‘ontnerfde bladeren’ e.d.; ook ‘sneeuwt de nacht ons dicht’. Deze bundel bevat veel van het type taalgebruik dat in later werk zal regeren. Regels als ‘misschien had het niet zo mogen zijn / dat ik een jaargetij van vrienden / aan spraakverwarring leed’ en ‘uit je naakste lichaam tredend’ illustreren deze bescheiden, welsprekende maar niet veel zeggende en bovendien allang gecanoniseerde dichterlijke vrijheid. Wat voor Van Vliets ontwikkeling belangrijk is, in het Lodeizende gemurmel worden vooralsnog al te concrete zaken bemanteld: de ik wil ‘vergeten / dat onder mijn jongste vrienden / reeds doden vielen’.

Zijn volgende bundel Na de wetten van Afscheid & Herfst (1978) verlaat dit door poëtische taal overschaduwde pad. Het is een reeks persoonlijke herinneringen, beginnend in de oorlogsjaren en via eerste liefdes, de dood van grootmoeder en de scheiding van zijn ouders (‘Pratend door de mond van advokaten die hij haat / wordt beslist wie mij liefheeft en verder draagt’) uitmondend in de tegenwoordige tijd. Na de wetten staat onder invloed van de parlandopoëzie uit de jaren zestig. Enige typografische eigenheden als de dubbele punt aan het begin van een regel en het teken & voor ‘en’, herinneren aan Gard Sivik-poëzie. Het is al met al de realistisch-persoonlijke variant van de algemene droefgeestigheid in Het grote verdriet. Eigen kwetsbaarheid, zachte lulligheid en onhandigheid worden niet meer in het taalgebruik maar in de mededeling zèlf uitgedragen: ‘In een kistje sigaren bewaarde ik / rupsen die geen vlinders werden / maar vliegen’ en op de duikplank: ‘Ik had de keuze: / ofwel springen en met een bloedneus bovenkomen / ofwel rillend van de kou / mij schamen over mijn te dunne benen.’ Dan volgt in 1979 een poëtische zijsprong met de thematische bundel Glazen. Min of meer emblematische verzen over verschillende glazen (veel jeneverglaasjes trouwens, daar zijn ze in België helemaal niet dol op). Ze zijn in de grond typologiserend; een colaglas (bah!) hoort thuis ‘op de witste koelkast van het Witte Huis’, bij een glaasje advocaat heet het: ‘Het oudewijvengeschal in helgele toga /

[p. 54]

krijst me reeds in de oren’. Opmerkelijk zijn twee biografische glazen, het zesde jeneverglas voor Remco Campert en het glas van Hans Lodeizen. En van de tweedrank weemoed/realisme van deze twee Penaten blijkt Van Vliet het meest te houden.

Versmelting

In Jaren na maart is in de twee belangrijkste tendenzen in Van Vliets poëzie een langzame kentering ingetreden. Het realistische, woordenrijke gebabbel uit Na de wetten is geconcentreerder geworden, de melancholie uit Het grote verdriet minder snotterig. Een kentering ten goede, wat mij betreft.

Thematisch is er overigens weinig veranderd, in de eerste twee afdelingen staat het concrete, persoonlijke leven centraal, in de laatste afdeling doet Van Vliet pogingen om het nauwelijks meer achterhaalbare van een paar synesthetische herinneringen vast te leggen. Zo sluiten ‘Jaren na maart’ en ‘Vrienden’ aan op Na de wetten en ‘Langzaam weer in beeld’ op Het grote verdriet.

In de afdeling ‘Jaren na maart’ kijkt Van Vliet opnieuw terug op zijn jongelingsjaren. Maar wat eerst een losse greep was, wordt nu met elkaar in verband gebracht. De afdeling begint met een heel mooi gedicht ‘Nieuwjaar 1955’ waarin wordt uitgezien naar de lente, maar vanuit de wetenschap dat die het verwachte niet heeft gebracht: ‘Maart, de maand waarin alles veranderde, moest nog komen.’ In maart van dat jaar overlijdt de grootmoeder en verlaat de vader het gezin, zaken die in ‘Nieuwjaar 1955’ al subtiel voelbaar worden gemaakt. Ik zal niet de enige zijn die het gedicht citeert maar het is dan ook de moeite waard:

Nieuwjaar 1955

Een en al bedrijvigheid zou het jaar zijn.
De kater diende gesneden, de notelaar
voor omvallen behoed en wie ziek was zou genezen.

Met zorg werd de kleur der tegels gekozen.
Deuren moesten worden uitgebroken. Uit Parijs
zouden nichtjes en neven overkomen.
Alles wat ons verenigde werd in gele doosjes verpakt.
Op hun terugkeer werd zenuwachtig gewacht.

Maart, de maand waarin alles veranderde, moest nog komen.
Hoe ik niet kon geloven dat het waar was
hing al in de lucht, zoals de verfgeur in mijn haren.

Het is zaak de bundel ook als lezer met dit gedicht te beginnen, het maakt nieuwsgierig en bevat ook de stille dreiging dat alles anders uit zal pakken. Wat maakt dit vers en andere nu sterker dan vorig werk? Ik denk de versmelting van nuchterheid en dramatiek, waar die eerst gescheiden waren. Het echec van het leven voert niet meer tot een floers van tranen maar tot duidelijke beelden. Zo gaat het toe als de foto van de overspelige vader wordt verbrand:

Het geheugen is afgesneden aan de witte rand.
In een oogwenk trekt de lucifer voorbij
die hem verlicht. Te kort evenwel,
als een allerlaatste armzwaai voor de nacht begint.

Bovendien heeft deze poëzie soms een treffende plastiek, die niet louter om het mooi is aangebracht maar ook aansluit bij de context. Bij voorbeeld in deze regel over de, nog steeds meer hunkerende dan daadkrachtige hoofdpersoon: ‘Enkel verlangens / in zo grote getale, dat ik in het schemerdonker / net zo lag als een weids petroleumveld / onder James Dean's laatdunkende stap.’ Worden in deze regel niet de gevoelens van verlangen met voeten getreden door het idool/ideaal waarnaar die verlangens uitgaan? Zo schijnbaar eenvoudig en met een zeer aards beeld geeft Van Vliet hier toch even de onmogelijke afstand tussen droom en verwezenlijking weer: zijn manco is dat hij juist door iets te willen het niet kan. Wie een heldendaad verricht, als James Dean, moet over zijn wil heen stappen.

Het gebruik van het woordje ‘Enkel’ in de zin van ‘alleen’ ontneemt ons trouwens het recht om in een eerder gedicht iets dubbelzinnigs te lezen. In ‘Grootmoeder’ staat: ‘Niet dat zij niet van mij hield. Enkel: / Mijn naam klonk te germaans, mijn geboorte / was een daad van collaboratie.’ Aanvankelijk dacht ik dat ‘Enkel’ hier ook wel eens ‘kleinzoon’ kon betekenen, wat voor de Franstalige grootmoeder een passende diskwalificatie van de ‘germaanse’ Van Vliet zou zijn. Maar na het tweede ‘Enkel’ lijkt mijn associatie me een dwaling. En toegegeven, Van Vliets poëzie toont ook elders een heel ander taalbewustzijn dan dat van slim gegoochel met meerduidige woorden.

Abstractie

In de afdeling ‘Vrienden’ doet hij wat in Het grote verdriet kennelijk nog niet kon, hij bedicht de zelfmoord en dood van een paar vrienden. Daarbij voelt hij zich een soort onheilsbode uit oude tragedieën in nieuwe kledij, ‘een trapper / die slecht nieuws aan de houthakker bracht’. Ook hier zit weer meer achter het eenvoudige beeld dan je op het eerste gezicht vermoedt. Een ‘trapper’ immers is een jager en een vallenzetter en als die slecht nieuws brengt aan iemand die (bomen) velt zal het wellicht geen droevige doodstijding zijn, beiden juichen de dood immers in zekere zin toe. Het slechte nieuws is hier, op een nogal gecompliceerde manier, eigenlijk ook goed nieuws. En inderdaad, er zit een lichtpuntje in de dood, als Van Vliet zijn gestorven vrienden toespreekt: ‘Goede genoten / Jullie zullen het nooit weten: / van al onze kreten bleef niets meer over.’

De afdeling ‘Langzaam in beeld’ is de moeilijkste. Vanuit een aantal basisbeelden c.q. woorden tracht Van Vliet momenten uit het verleden te reconstrueren. De meeste

[p. 55]

verzen hier beginnen met enkelvoudige beelden, die in deze volgorde een toenemende abstractie te zien geven: ‘Het plein’, ‘Gebladerte’, ‘Groen’, ‘De ogen en de roep’, ‘Onwrikbaar wit’, ‘De horizon’, ‘Een klaarlichte dag’, ‘Uitvergrote leegte’, ‘Een keuze uit tijdsruimten’. Na de punt die op al deze startplaatsen volgt probeert Van Vliet steeds in woorden iets vast te leggen. ‘Om tot een beschrijving te komen’, ‘Haar vullen is de opdracht’. Eerst met concrete plaatjes, dan met abstracte begrippen. Maar het lukt eigenlijk steeds niet. ‘Groen’ wordt ‘Een witte emmer gevuld met bloed’, van de beschrijving van een vrouw wordt ‘Niets anders overgehouden dan de lichtval / op de deur, voor ik de kamer betrad’. In een naaldhak ziet hij slechts hoe ‘zij zich met tastzin en geur opdringt aan de ruimte’. Kortom, de moeite is vergeefs, alles blijft abstract en vaag. ‘Overhaastig, overhaastig ben ik / op weg geweest niets te vergeten.’ Het zijn gedichten die op een menselijke, verstaanbare manier laten zien hoe taal geen werkelijkheid kan oproepen. Ze hebben naar de gedachte iets van Kouwenaar en Raster-poëzie, maar zijn in hun onmogelijke pogen gelukkig steeds mooi genoeg om niet alleen op één gedachte te hinken:

Zo goed als hij kon verborg de nevel hun stappen in het veld.
Een proefwandeling. Steeds opnieuw. Van en
naar de plaats waar de circustent stond opgesteld.
In het druivenkleurig licht verloren de stemmen hun klank.

Of het nu dat was wat ik zag op 15 september
tussen Goudswaard en Nieuw-Beijerland?
Een seizoen van één dag kwam op mij af. Een
ander soort dan ik gewoon was. Iets van: drijvend
in de stilte die vissers omgeeft, en toch weer niet.
Hardop en met klem klonk nergens muziek.

Dit is niet meer het wazige natuurgedicht uit Het grote verdriet, maar een poging om daarvan af te komen, niet meer een plaatje maar een beschrijving van het besef dat daar wel eens geen praatje bij kon passen.

Soms krijgt Van Vliets poëzie iets maniëristisch, bij voorbeeld door de wijze waarop hij een aantal keren met ingesloten antecedent begint: ‘Niet dat wij’ of ‘Neem nu die dag’. Grapjes als ‘De snor die hem voorafging’ kan ik wel een keer waarderen, maar minder als er ook nog ‘ruggegraten met obers aan’ en ‘aan het einde van een sigaar een heer’ volgen. Maar dat zijn pekelzondes die niet tellen. In het algemeen vallen in Jaren na maart slechts Van Vliets toegenomen poëtische krachten op, zoals ik die hiervoor hoop te hebben beschreven. In allerlei opzichten past deze dichter ook in de Nederlandse poëzie. Een groot Vlaams dichter zal hij dus wel niet zijn.

■