Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 50]

Het verschil tussen Blake en Robbins
De junk-wereld van Arie Visser

Het vangen van de draak door Arie Visser Uitgeverij: De Bezige Bij 141 p., f 19,50
Ed Schilders

Het vangen van de draak, ondertitel ‘Een boosaardig verhaal’, opent met twee citaten. Het eerste is een ‘Proverb of Hell’ uit William Blakes The Marriage of Heaven and Hell (en niet ‘...hell and heaven’, zoals in dit boek staat): The road of excess leads to the palace of wisdom.

Ik neem aan dat het tweede, van Kurt Weill, gekozen is als sfeeraanduidende orkestratie van de korte verhouding van de hoofdpersoon, de junk en would-be acteur Jonas, met een ‘werkelijk buitengewoon meisje’, Francesca.

Wat Blake betreft, ik lees zijn road of excess hier als een verwijzing naar het leven van de junk: buitensporig in menig opzicht, volgens velen. Misschien stel ik te hoge eisen aan buitensporigheid, maar echt excessief vind ik de door Visser beschreven fragmenten uit zo'n leven eigenlijk niet. Wat ik bij voorbeeld wel buitensporig vind: seks op z'n Sadeiaans, vreten à la Grande Bouffe, de serie syfilitica van Boswell, het laudanum-menu van De Quincey. Het aardige van literatuur is bovendien dat je daarin iedere vorm van grensoverschrijding verder kunt doorvoeren, zonder dat de lezer zich belazerd voelt: de werkelijkheid is in beletterde vorm veel groter dan die in tijdelijke vorm. Dat is niet alleen het aangename van literatuur (onder andere dingen), het biedt ook de mogelijkheden om grenzen te onderzoeken en te verleggen. Gebeurt dat goed, dan ontstaat er zo iets als wijsheid.

Dat is, natuurlijk, één manier, één methodisch uitgangspunt, maar het lijkt hier het meest toepasselijke omdat Visser zijn weg door de wereld van zijn verhaal zo gekozen heeft dat we over een goed uitzicht beschikken op een zekere mate van buitensporig gedrag. En tegelijk wil hij zijn hoofdpersoon genoeg intelligentie meegeven zodat hij - Jonas - althans de wil heeft de drijfveren, de betekenis, de obstakels en zo mogelijk zelfs de positieve kanten van het leven in dat specifieke wereldje te doorgronden.

Arie Visser, foto Jan van der Weerd

Alleenspraak

In het fragment dat inhoudelijk het sterkste van het verhaal is, een ongeremde monoloog van ongeveer tien pagina's, filosofeert Jonas, losjes maar gedreven en in staat zich zelf te relativeren, terwijl Francesca naast hem in bed ligt, over de diepere oorzaken van verslaafd zijn, over verschillende vormen van verslaving, over de relatie wilskracht en afkicken, over de vele paradoxen die in het gebruik van drugs besloten liggen. Als deze alleenspraak, die zowel elementen van zelfverdediging als zelfvernietiging bevat, besloten is met ‘geef de dope nog eens aan’, komt Jonas - na de dope - terug met een uitspraak die de sleutelzin van het boek had moeten zijn: ‘Ik móét proberen de dingen te begrijpen, anders kom ik er helemaal niet meer uit.’

Dat dit niet de sleutelzin is geworden maar één van de vele mededelingen gebleven is, komt doordat op het verhalend niveau niets zo wordt afgerond dat het tot het verlangde begrip bijdraagt. Hier doet zich in feite hetzelfde verschijnsel voor als bij de al genoemde buitensporigheid; niets wordt ver genoeg doorgezet, te veel blijft het bij reeds bekende decors. Zowel binnen als buiten het hoofd van de personen. De wereld in Het vangen van de draak - een symbolisch gezegde voor de jacht op het geluk - ziet eruit zoals ik die althans verwacht in een verhaal over junks, dealers en Amsterdam. Handeltje hier, smokkelpartijtje daar - per schip of per schede -, ‘ziekte’-verschijnselen, methadon, corrupte huisarts, diefstal in de Bijenkorf, en een predikant van een inspecteur van politie. Dat alles is in de regel snel en effectief beschreven met een uitbundig gebruik van het aanverwante idioom (‘ijlen van de Libanon’), maar inhoudelijk dringt het niet door in de steegjes of hersenkwabben waar je als niet-junk en als krantengebruiker op zit te wachten. Misschien komt dat omdat Arie Visser zich ver heeft willen houden, dat wordt immers op de achterkant van het boek gesuggereerd, van ‘verheerlijking’ en van ‘waarschuwing’. Uitstekend. Wat daar echter voor in de plaats is gekomen is mij niet duidelijk geworden, tenminste niet in die termen die een literair werk zouden kunnen onderscheiden. Laat ik hier maar meteen aan toevoegen dat ik zo iets als ‘de uitzichtloosheid’ van het beschreven leven onmiddellijk als meineed zou moeten beschouwen. Meer dan de routine van een junkieleven vind ik hier niet, ook al wordt dat afgerond door geweld dat de volgende dag ook in de Volkskrant staat. (‘Angstaanjagend’ en ‘een krachtig misdaadverhaal’ - ook al journalistiek die je vanaf de achtercover in de schoot geworpen wordt - vond ik het verhaal - ondanks twee goede plotwendingen - beslist niet; zie voor dingen waar ik wel eens bang voor ben hierboven onder ‘buitensporig’.)

De stoppen

Zoals al gezegd, die leegte buiten vindt ook geen compensatie in wat er in het hoofd van Jonas aan ideeën circuleert, ondanks de noodzaak - ‘anders kom ik er helemaal niet meer uit’ - die hij hieromtrent onderkent. Wordt in de ‘buitenwereld’ de dramatiek van het beschreven leven ruimschoots overschat, in de binnenwereld wordt er te veel gezegd, zonder dat de lezer op een andere dan de puur mededelende wijze met de waarheid, of tenminste de kracht, van zulke uitspraken geconfronteerd wordt. Jonas wil begrijpen maar afgezien van die mededeling en die monoloog merk ik daar niets van. Zijn daden worden er niet door gemotiveerd, het verhaal eindigt daar - ‘Onmiddellijk sloegen de stoppen in zijn hoofd door’ - waar de motivatie had kunnen beginnen. In Francesca's leven ziet Jonas zijn ‘eigen leven in spiegelbeeld’, maar over zijn leven komen we uiterst weinig te weten. Gerald, een vriend van beiden, is ‘hard, Jonas, maar O.K.’, zoals Francesca zegt. Ik vind dat je in een boek zo'n burgerlijke paradox niet in stand mag laten.

De geciteerde uitspraak over ‘het begrijpen’ staat op pagina negenennegentig en wekt de verwachtig dat het verhaal zich daarna in die richting zal ontwikkelen. In plaats daarvan schakelt Visser naar een hogere versnelling over om ons in veertig bladzijden van flash backs en actualiteit, ontwikkelingen en gegevens voor te schrijven die nog het meest op de synopsis van een roman van Harold Robbins lijken. Het tempo is uitstekend, de timing hapert alleen even tussen de tweede en de derde gang van een copieus diner -

[p. 51]

dat Grande Bouffe-afmetingen gekend zou hebben als de aanzittenden maar dóórvraten. De inhoud is echter of uit het leven gegrepen of hoort in de categorie sterke verhalen. Francesca bij voorbeeld. Een vrouw die tot pagina honderd vaag blijft, en wier vaagheid de aantrekkelijkheid van haar persoon vergroot. Ze moet tot dan vaag blijven omdat Visser haar nodig heeft voor de eerste wending in de plot. Daarna verliest hij de greep op haar karakter omdat hij haar een verleden wil aanmeten dat de lezer zou schokken als de gevolgen ervan duidelijker sporen hadden nagelaten dan de striemen en brandwonden op haar rug. Ze is hoogst ongelukkig gehuwd; werd door haar man - die ook nog van jongetjes houdt - mishandelt; smokkelt drugs; en heeft in onze hoofdstad al wat halen kan gehoereerd. De boys hebben samen al heel wat ge-avontureerd. Rome, Kaboel, Teheran, niets blijft ons bespaard. Gelukkig eindigt alles toch in zaal Marcanti in Amsterdam bij muziek van Tito Puente - ‘Mèt Patato Valdes op conga's’ - en ergens bij het Centraal Station, één hoog achter aan de bar.

Misschien stel ik te hoge eisen aan ‘begrijpen’, maar uiteindelijk heb ik niet méér begrepen dan dat dit een vlot verteld en niet eens zo'n boosaardig verhaal is met personen die met hun gespierde stembanden vlot vertellen maar weinig zeggen, en die soms wel wat willen maar toch eigenlijk alleen maar blauwe Libanon en gele Congo.

Blake heeft ook geschreven, en ik vertaal vrij: ‘Het interesseert me geen moer of iemand goed of slecht is; het interesseert me alleen maar of hij wijs of dom is.’ Dat is het verschil, onder andere, tussen Blake en Harold Robbins.

■