Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 46]

Onconventionele wijsheid
De columns en de congregaties van De Swaan

Halverwege de Heilstaat door Abram de Swaan Uitgever: Meulenhoff 160 p., f22,50
M. van Rossem

Tien jaar geleden werd de conversatie in intellectuele kring gedomineerd door de hypotheek voor het juist gekochte huis en de vraag welke auto aan te schaffen nu de 2CV toch te luidruchtig was geworden. Over die onderwerpen hoort men nu zelden iets en als erover gesproken wordt gaat het op fluistertoon over de financiële moeilijkheden waarin de optimistische kopers van toen geraakt zijn door de kortingen op hun ambtelijke salarissen.

Sinds een jaar of twee heeft de kritiek op de verzorgingsstaat de plaats van de hypotheken en de auto's ingenomen. Theoretische overwegingen komen daar niet bij te pas, de aardigheid van de kritiek is nu juist dat zij geheel gebouwd kan worden op praktische voorbeelden, aan de spreker bekend, van stuitend misbruik van uitkeringen en subsidies. Wie het onaangename gevoel heeft dat zijn altruïstische sentimenten door deze voortsluipende legitimering van de straffe stroomlijning of zelfs de afbraak van de verzorgingsstaat worden aangetast, doet er goed aan Halverwege de Heilstaat te lezen.

De Swaan maakt op overtuigende wijze duidelijk dat de verzorgingsstaat de grootste maatschappelijke verworvenheid is sinds de Verlichting en de Franse Revolutie. In Nederland leven op dit moment miljoenen mensen direct of indirect van een uitkering. Wat zouden die mensen moeten doen als de verzorgingsstaat er niet was? Ze zouden misschien niet direct allemaal de hongerdood sterven, maar toch wel veroordeeld zijn tot een karig en vernederend bestaan in nauwelijks verwarmde woningen. Vrijwel elke documentaire over de jaren dertig maakt duidelijk hoeveel gunstiger de situatie nu is voor diegenen die om wat voor reden dan ook niet meer tot de actieve minderheid behoren. Misschien zou de NOS voortaan elke week een boekje open moeten doen over de sociale effecten van de vorige economische crisis, dat zou de tevredenheid en de opgewektheid in Nederland sterk bevorderen. Van een ‘crisis van de verzorgingsstaat’ wil De Swaan niet weten. De moeilijkheden die er zijn, zijn het gevolg van de economische crisis en kunnen met verstandige bezuinigingen, vooral op de ambtenarensalarissen, verholpen worden. Dat betekent niet meer dan dat de verzorgingsstaat voor het eerst op de proef gesteld wordt en is zeker geen reden voor afbraak. Wat voor de verzorgingsstaat geldt, geldt al evenzeer voor de samenleving als geheel. We zijn ons onvoldoende bewust van de aangename toestand, vol ongekende sociale en culturele mogelijkheden waarin we eigenlijk verkeren. Nog geen twintig jaar geleden hoopten de meest vooruitstrevenden dat in een verre toekomst de automatisering ons zou bevrijden van de noodzaak eentonig en geestdodend werk te verrichten. Nu is, geheel onverwacht, deze toekomst op korte termijn gerealiseerd, miljoenen mensen kunnen met een redelijk inkomen doen en laten waar ze zin in hebben, en nu is het weer niet goed. Nu moeten alle zeilen bijgezet worden om nieuw eentonig en geestdodend werk te creëren. De Swaan zou zeker een aardig stukje kunnen schrijven over die uitkeringstrekker uit Eindhoven die onlangs in een ingezonden brief in NRC Handelsblad vertelde hoe hij van zijn uitkering, na enkele intelligente en pijnloze bezuinigingen te hebben gerealiseerd, een amusant, comfortabel en cultureel hoogstaand leven leidde. Wat De Swaan en deze uitkeringstrekker verbindt is hun vrolijkheid in een tijd waarin de ‘conventional wisdom’ van ons eist dat we somber klagend door het leven gaan. Temidden van zijn collegacolumnisten, die ons wekelijks de apocalyps aanzeggen, was De Swaan een welkome uitzondering.

Abram de Swaan, foto Willem Diepraam

Congregaties

Wie nu zou denken, na het voorafgaande, dat De Swaan als gevolg van naïeve kortzichtigheid alleen de zonzijde maar kan zien, heeft natuurlijk ongelijk. De misstanden waar de ‘conventional wisdom’ wekelijks goede sier mee maakt ziet hij even scherp als anderen. Ten aanzien van een deel van die misstanden toont hij aan dat het kwaad alleen effectief bestreden kan worden als we bereid zijn ook het goede af te schaffen. De rest van de misstanden wil hij met hervormingen verhelpen. Het grootste probleem van de verzorgingsstaat is volgens hem niet de ten onrechte genoten uitkeringen, maar de bureaucratisering en de professionering van het verzorgingsapparaat, die de verzorgden hulpeloos en monddood maakt. Om de verzorgden weer het hun toekomende initiatief te geven, stelt De Swaan voor de zorg voor het welzijn van de staatsburgers heel anders te organiseren. Hij wil, naar analogie van de organisatiestructuur van de gereformeerde kerk, een ‘congregationeel stelsel’. Groepen van ongeveer 2500 mensen sluiten zich op basis van culturele of sociale verwantschap aaneen, waarbij zorg moet worden gedragen voor goede onderlinge bereikbaarheid. De leden van de congregatie maken onder elkaar uit wat voor soort verzorgers zij nodig hebben. Die worden dan aangevraagd bij een centrale instantie. Zijn de problemen van de congregatie opgelost, dan gaat de beroepsverzorger weer naar een andere congregatie. Als zo'n stelsel wordt gerealiseerd, kan volgens De Swaan het grootste deel van de bestaande welzijnsbureaucratie worden opgeruimd.

Dit stelsel zou ook het grote voordeel hebben dat de beroepsverzorgers veel minder kans zouden hebben om hun beroepsproblemen centraal te stellen, in plaats van de praktische noden van de congregatie. Of deze prachtige beloften vervuld zouden worden, is natuurlijk maar de vraag. De ervaring leert dat decentralisering nooit leidt tot opheffing van de oorspronkelijke, gecentraliseerde bureaucratie, maar tot een situatie waarin twee bureaucratieën, de gecentraliseerde en de gedecentraliseerde, in verwarrende competitie tegenover elkaar staan. Dat neemt niet weg dat het best eens geprobeerd zou kunnen worden, met een experimenteel congregationeel stelsel in Appingedam zou niets verloren zijn en wellicht veel gewonnen. Op de stukken over het congregationeel stelsel volgde in NRC Handelsblad, zoals ook in deze bundel wordt vermeld, een kleine polemiek. Het is raadselachtig waarom die niet in dit boekje is opgenomen, dat zou toch maar een kleine moeite zijn geweest. Nu is de lezer die werkelijk geïnteresseerd raakt gedwongen NRC Handelsblad van juni 1981 op te slaan.

Nieuwe klasse

Naast de verdediging van de verzorgingsstaat en de voorstellen tot consoliderende hervorming is er in deze reeks van kleine opstellen nog een derde thema dat regelmatig aan de orde komt. Dat is de door de Amerikaanse socioloog Alvin Gouldner gelanceerde theorie die

[p. 47]

een ‘nieuwe klasse’ in opkomst veronderstelt, bestaande uit de technische intelligentsia en de intellectuelen. Die nieuwe klasse ontleent haar huidige en komende macht aan het ‘kennissurplus’ dat zij heeft in vergelijking met andere klassen. Met behulp van deze theorie verklaart De Swaan allerlei politiek tumult van de afgelopen decennia. Nieuwe beroepsgroepen proberen namelijk tot die heersende klasse van de toekomst door te dringen om hun materiële belangen veilig te stellen. Dat doen zij door te beweren dat hun duur betaalde activiteiten tot heil van de gehele bevolking strekken. Of dat laatste ook inderdaad het geval is, doet er niet veel toe; de nieuwe beroepsgroep gaat het er alleen om een goed gesalarieerde positie in het door de overheid betaalde verzorgingsapparaat te verkrijgen.

Dat zich dergelijke verschijnselen hebben voorgedaan is ongetwijfeld juist. Of het noodzakelijk is, ter verklaring Gouldners warrige en pretentieuze theorie te benutten, lijkt mij zeer twijfelachtig. Gouldner was de eerste niet die een ‘nieuwe klasse’ bedacht om het aantrekkelijke mechaniek van de klassenstrijd in beweging te houden. Al die theorieën hebben het nadeel, of het voordeel zo men wil, dat ze weinig precies zijn. Ze verklaren alles en niets. Waarom de ‘nieuwe klasse’ zo nodig moet worden onderscheiden van de rest van de middenklasse, wordt nooit duidelijk. Evenmin waarom het gerechtvaardigd is van een klasse te spreken terwijl de samenstellende delen van die klasse voornamelijk onenigheid hebben. De door De Swaan geobserveerde verschijnselen kunnen ook heel goed verklaard worden zonder direct een ‘nieuwe klasse’ te postuleren. In de krant waren dit voortreffelijke stukjes, helder geschreven en haast allemaal voorzien van een aardige intellectuele verrassing; telkens met één been in en met één been buiten de ‘conventional wisdom’. Maar, vraagt de boekenlezer zich af, want ik neem aan dat niemand de eenendertig stukjes op eenendertig opeenvolgende dagen of in eenendertig opeenvolgende weken zal lezen, was het nu niet mogelijk geweest de wel zeer korte stukjes te verwerken in een aantal wat langere essays? Dat was mij in ieder geval liever geweest.

■

M. van Rossem is de auteur van Het radicale temperament, een studie van de intellectuelen van Partisan Review 1934-1953. Hij is verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit van Utrecht.