Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 45]

Eenvoudige en ingewikkelde waarheid
Helen Knopper en de rosse buurt als toetssteen

In de kamer van Fien Kristal door Helen Knopper Uitgever: Bert Bakker, 231 p., f27,50
Gerda Meijerink

Uit een interview in de Haagse Post begrijp ik dat Helen Knopper in de Amsterdamse Rosse buurt woont met uitzicht op de Nieuwmarkt en dat zij uitdrukkelijk heeft verkozen daar te wonen. Het rijk geschakeerde leven dat zich in die buurt afspeelt wil zij van dichtbij meemaken, ze wil erbij horen.

In haar roman In de kamer van Fien Kristal vormt die rosse buurt de achtergrond van een verhaal waarin de vrouwelijke hoofdpersoon een weg zoekt naar zich zelf, naar een ogenblik in haar bestaan waarin de gebruikelijke dualiteiten van heden en verleden, denken en voelen, binnen en buiten, ik en de ander, zijn opgeheven. Die zoektocht naar dit ‘zelf’, deze queeste, zoals de hoofdpersoon het formuleert, wordt in dit boek in één dag begonnen en voltooid. Parallel aan het mentale proces dat de hoofdpersoon in die dag voltrekt, ontvouwt zich aan de lezer stap voor stap een reeks uiterlijke gebeurtenissen die aan die dag vooraf zijn gegaan en die tot Fien Kristals - hoe moet ik het zeggen - ‘verlichting’, ‘verlossing’, ‘voltooiing’ hebben bijgedragen.

Fien Kristal is op een ochtend in elkaar geslagen door een souteneur die zich met die daad wreekt voor een aanslag op zijn leven en voor het feit dat Fien Kristal niet voor hem wil werken. Het duurt tot laat in de middag voordat zij door haar vriendin wordt gevonden en per ambulance wordt afgevoerd. In de tussentijd leeft ze in een half bewusteloze toestand op de grens van werkelijkheid en voorstelling, haar leven trekt in beelden en gedachten aan haar voorbij. Dat gebeurt natuurlijk niet in een geordende chronologie maar in flarden, fragmentarisch. Wat krijgen we over Fien Kristal te horen? Ze heeft een gymnasiumopleiding gehad (vandaar dat ze bij voorbeeld het woord queeste hanteert), ze is een topfotomodel en heeft in het blitse Vogue-wereldje geleefd, ze woont nu in de rosse buurt en heeft een hartstochtelijke verhouding met de zigeunerin-prostituée Dunja, ze heeft zelf enige tijd als prostituée gewerkt om te weten te komen wat Dunja doormaakt, ze heeft tot taak gesteld gekregen - haar ‘opdracht’ - om Dunja uit Het Leven te halen. Die ‘opdracht’ kreeg ze van de zigeuner Enver, een messenwerper in een circus, die enige tijd met Dunja heeft samengewerkt voordat zij voor Het Leven koos. Enver was Fien Kristals grote liefde toen zij negentien was. In die tijd leerde ze ook Dunja kennen die een poging deed om haar te verleiden en die ze jaren later in een café weer tegenkwam. Uit een vroegere periode weten we dat haar vader zelfmoord pleegde omdat hij niet kon verwerken wat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft doorgemaakt. Bij het kind Fien Kristal heeft dat zoveel verwarring gesticht dat ze bij een psychiater terechtkwam.

Helen Knopper, foto Chris van Houts

Inzichten

Dit voor zover het de buitenkant van Fien Kristal betreft. Binnen zijn nog veel andere dingen aan de hand. Fien Kristal is op de een of andere manier thuis geraakt in een mystiek, Zen-achtig denken. ‘Het vuur van de levende leegte’, ‘het gebouw van de oneindigheid’, het ‘lam gods’ zijn begrippen die zij hanteert en zij vormen een belangrijke oriëntatie in haar leven. Ze beschikt ook over een reeks van inzichten over het ‘leven’ en het ‘zijn’: ‘Omgang hebben met jezelf, daarvan was Fien Kristal overtuigd, was minstens zo belangrijk als communicatie met anderen. Met jezelf verkeren was echter iets waar veel mensen nooit aan toekwamen. Dat kon ze gemakkelijk afleiden uit hun gedrag en uitspraken. Zodra ze kwam aandragen met dingen als bezinning en zelfonderzoek hoorde ze weinig anders dan: navelstaarderij en zelfbevrediging, clichés die zonder uitzondering uitgeblaft werden door mensen die geen ogenblik tot zich zelf kwamen.’ Of: ‘Alle mensen waren vrij, maar de meeste wisten het niet, want ook al droegen ze van origine de vrijheid als een draagbaar paradijs in zich om, toch legden ze zich het ene juk na het andere op, zich verwerend met het excuus dat het de schuld was van de situatie.’ Of: ‘Ziek word ik van al die internationale hulpprogramma's die minder zijn dan een druppel op een gloeiende plaat, omdat het die ordelijke organisatoren ontbreekt aan visie, dat wil zeggen, aan liefde, ook al hebben ze de beste bedoelingen. Krankjorum word ik van de eendrachtelijk uitgespuwde clichés van mensen die in vredesmarsen meelopen, maar thuis de boel kort en klein slaan.’

Als tegenhanger van Fien Kristal fungeert Possy Hoed. Possy Hoed wordt als een gladde journaliste voorgesteld, die bezig is met een reeks interviews met prostituées waarmee ze iets van de ervaringswereld van deze vrouwen te weten wil komen. Tegen de zin van haar vriendin Dunja is Fien Kristal op een interview ingegaan. Hoewel Possy Hoed een kleurlinge is en Fien Kristal meende haar te kunnen vertrouwen, blijkt zij een harde ondervraagster die geen genoegen neemt met ontwijkende antwoorden. Possy Hoed gaat met mensen en dingen om op een manier die niet past in de levensvisie van Fien Kristal: de journaliste blijft aan de buitenkant van de werkelijkheid, ze vereenzelvigt zich er niet mee. Op die manier zal ze nooit te weten komen wat er aan de hand is: door van Fien Kristal een object te maken, zal ze nooit weten wie zij is. De zigeunerin Dunja moet er echter aan te pas komen om Possy Hoed hardhandig uit de woning van Fien te verwijderen met achterlating van haar in stukken gescheurde manuscript. De drie vrouwen Fien, Possy en Dunja vertegenwoordigen zo drie manieren van omgang met de werkelijkheid: de vereenzelvigende, de objectiverende en de door de daad erop inwerkende manier. Dunja en Fien vormen elkaars complement. Aan het eind van het boek wordt de mogelijkheid gesuggereerd dat ze een gemeenschappelijke toekomst tegemoet gaan waarin het leven in balans is gebracht. Wat er van Possy Hoed moet worden, horen we niet, ze wordt stilzwijgend ondergebracht bij de verloren zielen waarvan de wereld vol is en over wie in het boek menig afkeurende opmerking wordt gemaakt.

Uit het bovenstaande blijkt dat Helen Knopper aan dit boek een veelovattende visie ten grondslag heeft gelegd, het is zware kost die zij de lezer voorschotelt. Af en toe trof ik in die zware kost brokken aan die ik moeilijk verteerbaar vond. Dat komt misschien omdat ik mij zelf eerder aan de kant van Possy Hoed dan aan die van Fien Kristal voelde staan (Dunja, dat daadkrachtige oertype, beviel mij zonder meer

Vervolg op pagina 47