Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 38]

Zonder het pantser van de ironie
De Verzamelde Gedichten van Hans Andreus

Verzamelde Gedichten door Hans Andreus Uitgever: Bert Bakker, 1175 p., f69,50
Aad Nuis

Met het aan Hans Andreus gewijde septembernummer van Bzzlletin is iets merkwaardigs aan de hand. Hij wordt weliswaar in het ene artikel na het andere geprezen als een groot dichter, maar dat gebeurt telkens op een defensieve manier. Het lijkt of hij in bescherming moet worden genomen tegen venijnige aanvallen - maar zulke aanvallen hebben bij mijn weten nooit plaatsgevonden. Hoogstens is hij, in de tweede helft van zijn dichtersloopbaan, nogal buiten de algemene aandacht geraakt. Tijdens die veronderstelde veronachtzaming door het lezerspubliek en vooral tegen de zwijgzaamheid van de kritiek voeren de medewerkers aan dit nummer elk op eigen manier hun pleidooi - en geven daarbij de imaginaire tegenstander allerlei bedenkingen tegen Andreus toe die eigenlijk nooit eerder zo duidelijk onder woorden zijn gebracht.

Harry Scholten bij voorbeeld denkt dat de distantie tegenover Andreus te maken heeft ‘met een karikatuur van deze dichter, welke vaag en hardnekkig opdook en opduikt: die van een zanger die, met wijn en stokbrood in zijn ransel zwervend langs de wegen, vagebonderende liedjes zingt over licht en liefde’. Vervolgens legt hij snel uit dat Andreus' poëtisch gezwerf zeer serieus moet worden genomen, en besluit streng: ‘Juist de motieven in zijn werk die aanleiding geven om hem in een dergelijk associatieveld te situeren, blijken verder te reiken en de draad te vormen die leven en poëzie verbinden tot essentieel dichterschap.’ Dat is taal waarbij de argeloze lezer elke lust tot flierefluiten vergaat.

Peter Berger en Han Sijthoff wijzen beide op de gemakkelijke aanspreekbaarheid van de jonge Andreus voor de middelbare scholieren die zij ooit waren, al werpen ook zij de suggestie verre van zich dat hun destijds wellicht wat al te gemakkelijke ontvlambaarheid de held van hun jeugd hen zou mogen worden aangerekend. Voor Sijthoff is Andreus een groot dichter omdat hij door zijn thema bij andere grote dichters hoort: Van Ostayen, Nijhoff, Bloem en Achterberg, die ook allemaal ‘door middel van het woord een volmaaktheid willen creëren door het opheffen van tegenstellingen’.

Hans Andreus, foto Eddy Posthuma de Boer

Berger wijt de latere veronachtzaming aan het feit dat de ware poëzie, zoals vertegenwoordigd door Andreus, ‘van huis uit een vorm van omgang met het metafysische’, eerst in de steek is gelaten door de jeugdcultuur, en vervolgens door de dichters zelf, want die hebben dat metafysische levensbesef inmiddels ook verloochend: ‘Techniek en tekst, daar gaat het om. Om de kunstmatige stylering van het leven. En wat moet Andreus daar nog? Hij is niet koud, hij is een eeuwig verliefde, een wanhopig aan het leven verslingerde dichter, op zoek naar medemensen, op zoek naar een goddelijke vonk.’

Barber van de Pol, die Andreus als kinderboekenschrijver behandelt, is vol lof, maar geeft toe dat er wel argumenten zijn die tot een minder geestdriftig oordeel kunnen leiden: dat hij ‘naast schitterend werk ook niemendalletjes of zelfs flauwiteiten afleverde’; dat hij wel heel erg mild en zachtzinnig is ‘en met wat kwade wil gemakkelijk sentimenteel overkomt’. Rob Schouten ten slotte schrikt als hij voor het eerst sinds lang de befaamde Sonnetten van de kleine waanzin overleest. Hij is hevig teleurgesteld. ‘Ze leken me opeens zeer gedateerd en zelfs behoorlijk candlelightesk en “soft”.’ Maar ook hij haast zich de ongunstige indruk weer weg te nemen: ‘Maar als je ze vaker leest, en dan allemaal in hun grote verband en volgorde, dan winnen ze toch weer aan diepte en doorleefdheid. En nu ik deze woorden opschrijf ben ik van mening dat het ondanks de aantoonbare veroudering toch belangrijke poëzie is, groot misschien wel.’

Het zonlicht pizzicato

Wat al deze sterk uiteenlopende benaderingen gemeen hebben is de onzekerheid in het oordeel. Alleen Schouten komt daar duidelijk voor uit, de anderen hebben de neiging de negatieve kant van hun aarzeling te projecteren op stilzwijgende anderen, maar bij allemaal blijft de twijfel op de achtergrond zeuren, hoe krachtig de termen ook zijn waarin het positieve eindoordeel wordt verkondigd. Als zoveel welwillende beoordelaars hetzelfde overkomt, moet het wel liggen aan het werk van Andreus zelf.

Voor het eerst is het nu mogelijk een goed overzicht te krijgen van dat werk, en een globale indruk van levensloop en persoonlijkheid van de maker ervan. Dat ligt in de eerste plaats aan de bijzonder fraaie uitgave van de Verzamelde Gedichten, een dundrukeditie die alle ooit gedrukte bundels en in tijdschriften gepubliceerde verspreide gedichten bevat. Er bestaan eerdere verzamelbundels, maar daarin is Andreus soms wonderlijk met zijn eigen werk omgesprongen. Er wordt ook nog, naast een deel proza, een deel verantwoording aangekondigd met alle varianten, maar dat is voor geleerden. De gewone poëzielezer, als die nog bestaan, is met dit deel al zeer geholpen. Aanvullende informatie kan hij vinden in het genoemde nummer van Bzzlletin, dat naast de artikelen die ik aanhaalde ook veel bio- en bibliografische informatie bevat. Daarnaast verscheen onlangs een handzaam boekje over Andreus van Jan van der Vegt, met de toepasselijk woordspelige titel Dichter bij het licht.

Eerst de grote lijnen. Andreus, geboren in 1926, schreef al voor de oorlog gedichten, die zijn vriendje Bertus Swaanswijk op het idee bracht hetzelfde te gaan doen, met Lucebert als uiteindelijk resultaat. Na de oorlog zat Andreus een tijdje op de toneelschool, maar vervaardigde toch vooral hele bundels vol traditionele verzen die hij niet gepubliceerd kon krijgen, waarvoor hij achteraf zeker dankbaar zal zijn geweest. Toen de grote vernieuwing begon, zat hij dicht bij het

[p. 39]

vuur. In 1951 verscheen zijn debuurt, Muziek voor kijkdieren, die hem tot een van de bekendste nieuwe dichters maakte, - en van die dichters degene die bij een eerdere generatie nog het meest in de smaak viel. Liedjes over het morgenlicht (‘ik hoor het licht het zonlicht pizzicato’) wisselen af met lichte melancholie over booglamplicht en regen (‘De regen van noem mij desnoods geen regen... de hemel zwijgt en zwijgt van enzovoort’), terwijl er ook al heel wat meisjes met sentimentele ogen, roekoemeisjes, toedoemeisjes en in bed luid zingende witboekmeisjes te vieren vallen tussen het eenzaam lopen langs straten door. Als de bundel uitkomt, zit Andreus al op uitnodiging van Vinkenoog in Parijs. Hij wordt er stormachtig verliefd en trekt met zijn Odile naar Rome. De bundels Italië, De taal der dieren en Schilderkunst zijn heftiger en gretiger: ‘Ik sleep er god en alleman bij’. Toch wordt hij, ook in die periode, nooit een onbekommerde taalkneder als Lucebert. Het destijds veel geciteerde ‘Gejaagd worden en als wolven jagen/achter de taal aan de long uit de mond’ heeft achteraf iets amechtigs. Deze periode van hoogspanning in leven en werk brak abrupt af in de zomer van 1954. Hij raakte in een psychische crisis, bedreigt in de greep daarvan Odile en vlucht ontredderd naar Amsterdam, waar hij enige tijd wordt opgenomen.

In de bundel Het explosieve uur, Variaties op een afscheid, Misschien en - alweer wat later en met meer greep op wat hem overkwam - De sonnetten van de kleine waanzin worden de scherven bij elkaar geraapt in een poëzie waaraan aanvankelijk alle sier en bravoure ontbreken. De terugkeer naar de sonnetvorm in de laatstgenoemde bundel lijkt daarmee in strijd, en werd destijds wel gezien als een terugkeer naar de traditie. Dat was het niet: de vaste vorm diende om door het contrast de verwarring pregnanter te maken.

Dagdromerig

Dan volgt een periode - tussen 1956 en 1962 ongeveer - waarin het persoonlijk leven van de dichter nog wel schokken vertoont, maar het geestelijk evenwicht hersteld lijkt. Er komen dan een aantal bundels uit, van Het land van horen en zien tot en met Aarde, die ik naar aanleiding van een ervan wel eens reconvalescentiepoëzie heb genoemd. Het leven, de lichamelijkheid en de liefde worden erin gevierd als door een herstellende zieke, die zich bewust is van de kwetsbare kostbaarheid ervan: minder oppervlakkig dan in het debuut, niet zo overspannen halfgodachtig als in de periode daarna, en soms een tikje gezapig. Het is ook in deze tijd dat Andreus zijn proza gaat publiceren, zowel voor kinderen als voor volwassenen. Novellen als Valentijn en Bezoek bevatten vederlicht, vriendelijk en enigszins dagdromerig proza.

In de laatste periode van zijn loopbaan - Andreus is dan een rustig gezinshoofd op de Veluwe geworden - zet die lijn zich voort, maar filosofischer en met wat meer afstandelijkheid. In die tijd ontstaan de gedichten die nog maar uitsluitend lijken te draaien om het begrip licht. Oude thema's worden vaak weer opgevat op een meer ontspannen manier. Vergelijk bij voorbeeld de vroege bundel Empedoclus, de ander, waarin het probleem van de eigen identiteit met klassiek decorum wordt omhangen, met Jubal waarin hetzelfde probleem zowel lichter als pregnanter wordt verbeeld. Andreus verdiept zich in moderne natuurwetenschappelijke theorieën om zijn min of meer mystieke inzichten kracht bij te zetten, maar hij maakt daar geen ingewijdenpoespas bij als Polet. In Om de mond van het licht uit 1973 leidt een tijdelijke terugval in de oude geestesverwarring tot een paar droge, harde hoogtepunten in het soms nogal onbestemd voortvloeiende late werk. Zulke hoogtepunten zijn ook te vinden in de in 1977 postuum verschenen Laatste gedichten, die Andreus in het bewustzijn van zijn naderende dood heeft geschreven.

Wat is het nu dat de lezers van Andreus zo onzeker maakt over de waarde van zijn oeuvre, zodat hun lof steeds vermengd lijkt met onderdrukte twijfel? Misschien kan die vraag het beste worden beantwoord door aan te geven wat zijn poëzie allemaal niet is. Andreus was een echte Vijftiger, maar hij was geen taalkneder als Lucebert, en ook geen hardnekkige vertimmeraar van de taal als Kouwenaar. Bij zijn debuut leek hij meer op zijn grootste rivaal om de gunst van het heel jonge publiek, Remco Campert. Maar die bleek al gauw minder zachtaardig. Campert hield van jazz en dissonanten, zijn poëzie ging ironisch overhoop liggen met zich zelf, zocht zijn weg door bittere melancholie en werd ten slotte een even bars als gevoelig en veelzijdig instrument. De poëzie van Andreus werd nooit zo weerbarstig. Er is bij Andreus ook weinig belangstelling voor concrete verschijnselen. Niet voor de grote gebeurtenissen, maar ook niet voor de kleine, persoonlijke. In zijn poëzie komen veel dieren en vrouwen voor, maar nauwelijks schetsen van een bepaald, geduldig waargenomen dier, of een portret van één herkenbare en onverwisselbare vrouw. Dat geeft zijn werk iets merkwaardig abstracts, en zijn latere werk, dat bespiegelend, levensbeschouwelijk en ongelovigreligieus is, ook iets moderne-dominee-achtigs. In een interview heeft hij eens uitgeroepen: ‘Ik heb er altijd een vervloekte hekel aan als mensen een soort religietje uit mijn gedichten proberen te destilleren.’ Dat neemt niet weg dat hij het er zelf een beetje naar heeft gemaakt.

Dit alles geeft de beperkingen aan van de poëzie van Andreus. Wie er niet op verdacht is bij zo'n uit de kluiten gewassen Vijftiger kan bij zoveel ondoorgroefde zachtmoedigheid inderdaad op kwalificaties als onpersoonlijk en candlelightesk komen, - maar moet dan toch de onrechtvaardigheid ervan erkennen. Een dichter moet beoordeeld worden op zijn sterke kanten, en die zijn zeker in dit geval nauw verbonden met zijn zwakheden. Andreus is kinderlijk direct, hij mist het pantser van de ironie.

Zo draagt hij de aangenaam onaangename melancholie van de jeugd onmiddellijk over in zijn eerste bundel, zoals later verliefdheid in alle schakeringen, de kwelling van zijn psychische crisis, en nog later het onbepaald religieuze levensbesef. Hij raakt zijn lezers in hun meest onbeschermde gevoelens door zijn directheid. Dat is zijn kracht. Het is geen reden om hem groot te noemen - het begrip ‘groot’ lijkt bij deze poëzie irrelevant - of om zijn aanzienlijke beperktheid te ontkennen. Het is nog veel minder reden om hem te versmaden. Wie het kinderlijke in Andreus' beste werk gênant vindt, geneert zich waarschijnlijk over zich zelf.

■