Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 35]

Op het het vlies van een duivels oog
vervolg van pagina 30

ding van een schilder willen zeggen: ‘Net echt.’ Maar Brakman zou Brakman niet zijn als er niet ook ‘verhalen’ verteld werden. De aankondiging daarvan doet de douanier wanneer hij zijn metgezel vele (meest absurd-komisch geformuleerde) voorwaarden stelt voor het gezamenlijk reisje. Was de douanier immer al gesteld op een rustig, zelfs enigszins voornaam toilet, nu het duivelsoog op hem gevallen is, wordt het depot der excrementen van bijzonder belang. Van Kol krijgt de opdracht van ieder hotel waar zij zullen logeren een klein overzichtje van het toilet te maken: ‘Ik wil weten of de pot gebarsten is of wiebelt. Hoe is de bril, is er een trekhaak, drukknop of een touw met een vies zwart knoopje. Hoe is het licht, is er te lezen, is er veel aanloop. Ik haat aanloop als ik zit te mijmeren of te lezen. Dat anderen me dit moeten vertellen komt doordat ik zo veel van verhalen hou.’ Hij wordt op zijn wenken bediend - hoe fascinerend zijn de toiletten en de inscripties op de deuren: daar zitten ook hele verhalen achter: ‘Bij de hormonen van Hercules en Afrodite, dat noem ik pas een paringsprotocol, alle hete en zwoele zomeravonden zijn daar kras, kreet en kerf geworden, alle bronst is vertaald in telefoonnummers, en wie de glans meeheeft ziet een heel volk dat met zweterige handpalmen door die deur heen wilde. Ik zag fallussen in het hout gegutst van een kracht het land van Rembrandt waardig, en vulven die werkelik wenend moeten zijn nagetrokken. Als je goed kijkt kun je vele lagen van hitsige dagen zien, is dat ook niet geschiedenis, amice?’ Bij zo veel taalvirtuositeit kan de oude Van Kol slechts trillend verbleken.

Bejaardenoorlog

Maar ook de ‘echte’ verhalen mogen er zijn - wat wordt er tijdens de reis weer verteld! De douanier vertelt over ‘de man met de parelgrijze hoed’: een meeslepend verhaal over twee gelieven en een onheilspellende paardepoot in het duivelsgat - de vroegere oubliette - van het kasteel te Bentheim. Later zal de gruwelijke betekenis van zijn woorden duidelijk worden. Voortdurend, op de meest onverwachte plaatsen en momenten, kruisen de pensiongasten uit De Groene Jager het pad van de heren en steken hun verhalen af, vol gruwel en weemoed, vol erotiek en dood. In een hotel in Deventer ontmoeten de gezellen zelfs ‘de parelgrijs uitgevoerde als een waarlijk ongelooflijk feit’, in gezelscap van wie anders dan de Bahlsen cakes. Aangemoedigd door de douanier, die na het diner bij een goede sigaar wel een ‘schoon verhaal’ wil horen, schildert de parelgrijze de wrede historie over het vierendelen van een boer, gesitueerd in Galicië, ‘want daar kan meer’. Een van de Bahlsenkoekjes geeft een romantisch variant; de heer Van Kol ‘leed intussen hellekwalen’.

Het doel van de reis is echter het kuuroord Bentheim, ‘oord van verlossing’. Een wat dubieuze aanduiding, want daar breekt de hel pas goed los. Er ontbrandt een hevige strijd tussen de kuurgasten en de plaatselijke bejaarden die de vorm aanneemt van een ware dodendans op de walsende muziek van veel zwaar koper en grote trommen. Maar de climax is toch wel het ogenblik dat Van Kol ‘als een figuur uit een schilderij van Goya’ op de kasteeltoren verschijnt - pogingen van de douanier het gevaar te keren ten spijt is een van de Bahlsen cakes, die eindelijk verenigd leek met de naar haar smachtende Van Kol, onder het uitstoten van ‘een abnormaal rauwe gil’ in het duivelsgat met de paardepoot gevallen. Of juister: in het eerder door de douanier vertelde verhaal van ‘de man met de parelgrijze hoed’ gevallen.

Wat rest is satanspret. Niet bij de douanier - die schijnt ‘verlost’ - maar bij die hoffelijke man ‘met zo'n lachje’: de parelgrijze. ‘“Was dat nou nodig?” riep de douanier verbolgen, “zo'n mooie, gevulde vrouw”. “Dat viel aardig tegen,” zei ik, “van buiten bol, van binnen hol.”’ Daar is plotseling de ik-verteller weer, in een nieuwe gedaante; de rol van de douanier is uitgespeeld. In de verte klinkt het bekende zacht stompende geluid van een aanrukkende menigte. ‘Daar ging ik: in mijn gat getrapt, aan mijn haren gerukt, om de oren geslagen, maar één moedige daad wil ik hier toch niet onvermeld laten, met uiterste krachtsinspanning draaide ik mijn hoofd om en schalde achter mij: “Heer tollenaar!... wij zien elkander weer!!...”’

Duivelskunstenaar Brakman is niet verslagen; voor de Algemene Belangen van zijn personages én zijn lezers zal deze verschrikkelijke kijker ongetwijfeld nog heel wat verbluffende staaltjes van verbeelding op papier schilderen.

■