Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Van de waaier en de flipperkast
Ethel Portnoy en de tactiek van de constante woordenwisseling

Vliegende vellen Schetsen en verhalen door Ethel Portnoy Uitgever: Meulenhoff, 186 p., f27,50
Doeschka Meijsing

Net nu de televisie meedeelt dat ons een ramp te wachten staat omdat het zo gemiddeld twee graden warmer aan het worden is in de wereld, lees ik in Vliegende vellen, dat op de achtergrond van de energiecrisis die we meemaken, het angstige beeld loert ‘van een wereld waar het koud zou worden’. Hiermee is in principe de discussie geopend tussen diegenen van ons die bij ernstige verwildering vrezen het koud te zullen hebben en zij die bang zijn voor te hoge temperaturen vanwege een overmaat aan medemens.

Voor een dergelijke discussie kun je mij ieder moment van de nacht wakker maken en ik zal antwoorden: koud! Koud vind ik erger. Maar wat ertoe doet is dat iedereen gesteld voor dit soort vragen: wat vind je erger, doof of blind? koud of warm? hartaanval of kanker? dement of in de bloei der jeugd? man of vrouw? - dat iedereen zonder na te denken zal roepen: Doof! Koud! Kanker! In de bloei van de jeugd! Man! (of enig ander rijtje). Om vervolgens daar argumenten bij te zoeken.

Met Vliegende vellen bedrijft Ethel Portnoy een manier van schrijven en combinerend redeneren die mij voortdurend verleiden tot tegenspraak, instemming - en de verwondering dat iemand op papier in staat is mij in constante woordenwisseling met dat geschrevene te houden. De tactiek die zij daarbij hanteert berust op het principe van de valstrik: met ogenschijnlijk gemak en nonchalance begint ze de lezer te vertellen van dit en van dat (de ondertitel van het boek luidt dan ook luchtig ‘Schetsen en verhalen’), maar naarmate je geboeider raakt in een schets of verhaal, voel je ook steeds meer neiging ja te knikken of nee te schudden, alsof er persoonlijk iets aan je voorgelegd wordt in de trant van: ‘vind jij dat nu ook?’

Een mooi voorbeeld daarvan is de schets ‘Het Boek der Dingen’. Daarin vertelt ze over het Hoofdkussenboek van Sei Shonagon, die door Portnoy ‘de prinses van de wereldliteratuur’ genoemd wordt. Dat boek handelt over de etiquette aan het Japanse hof tijdens de tiende eeuw. Binnen het bestek van luttele, geraffineerde regels, weet Ethel Portnoy een sterke interesse op te wekken voor dat boek. ‘Gelooft u mij nu wanneer ik deze ongeëvenaarde prinses loof en prijs?’ vraagt zij ten overvloede. Om vervolgens snel over te schakelen op een uitdaging. De lezer wordt uitgedaagd tot een gedachtenwisseling op het moment dat Portnoy zelf enkele categorieën van de Japanse prinses overneemt voor eigen gebruik, onder het motto ‘Imitatie is de meest oprechte vorm van vleierij’. (Dit soort uitlatingen is zo scherp dat ik geneigd ben ze uitgeknipt als waarschuwing boven mijn schrijftafel te hangen). En daar komt Ethel Portnoy's eigen hiërarchie naar analogie van die van de prinses: ‘Lieflijke dingen: Door de planken vloer, vanuit de kamer eronder, de intonatie horen van een kinderstem.’ Mee eens, denk ik. ‘Genoeglijke dingen:(...) Rechtop zitten met je benen languit gestrekt voor je en dan je romp een halve slag draaien.’ Oneens, denk ik, dat hoort bij mij tot de categorie nuttig-omdat-het-goed-voor-je-is. ‘Erotische dingen: Vanaf je plaats in de bus neerkijken op de handen van een voor de rest onzichtbare autobestuurder.’ Eens, mee eens, denk ik, waarom heeft nooit eerder iemand dat opgeschreven? en zo beland ik regel na regel in een steeds heviger debat. Dit is nu de ware kunst van het weerwoord uitlokkende schrijven.

Ethel Portnoy, foto Chris van Houts

Roland Barthes

In twee schetsen uit de bundel wijdt Ethel Portnoy herinneringen aan Roland Barthes, ‘de man met wie ik vier van de meest opwindende jaren van mijn leven zou doorbrengen’. Deze zin doet vermoeden dat er van een liefdesrelatie sprake was - en in zekere zin was dat ook zo, ook al was hij haar leermeester aan de Ecole Pratique des Hautes Etudes te Parijs, en zij een van zijn studenten. Het is de verliefdheid van een leerlinge voor een man van grote klasse: ‘Onze cultuur, in al haar uitingen, was zijn speelterrein.(...) Als criticus was hij niet reactionair, in die zin dat hij het onderwerp dat werd behandeld nooit veroordeelde of trachtte te kleineren, hoe triviaal of kinderachtig het ook mocht zijn. Een dichtregel, een roklengte, een recept, een gebaar, een naam: hij beschreef, analyseerde, vergeleek, ontdekte onderliggende betekenissen of geheimzinnige boodschappen. Wat was de wereld een rijke vindplaats voor zo'n geest!’

Een dergelijke bewondering, die na bijna twintig jaar niets aan intensiteit schijnt te hebben ingeboet, laat zijn sporen na in de ziel. Net als Barthes lijkt zij een onderwerp uit de lucht te plukken: het kopen van een champagne-koeler; de manieren om de afwas te doen; een reis naar de Verenigde Staten; een herinnering aan de lagere schooltijd in New York - om daar wat mee te jongleren (terwijl er achteloos enige sublieme observaties en grappen tussendoor gestrooid worden) en ten slotte precies daar uit te komen waar ze de lezer hebben wil: dat alle dingen de moeite waard zijn om er eens over na te denken wat ze betekenen. Niet alleen de drang-tot-het-kopen-van-een-hoed, of het gedrag van de Enige Geliefdste Kat (de Eigen kat), maar ook het gedrag van de kunstenaar met de hoed Joseph Beuys. Zo opgetogen als Portnoy is

[p. 27]

over Roland Barthes, zo nijdig is ze op Joseph Beuys. En het moet me van het hart dat die laconieke kwaaiigheid me meer bevalt dan het lyrisch beginsel. Er overvalt mij een giechelbui al ik over Beuys' kunstwerk bij Portnoy lees: ‘Laat ik beginnen met die berg vet. Om eerlijk te zijn, op het gevaar af als een filister te klinken, wat me een zorg zal zijn, is een berg vet nu niet iets dat ik graag in de huiskamer zou willen hebben - tenzij natuurlijk in de gedaante van een dierbaar familielid.’ Goed zo, denk, geef 'm z'n vet - en de manier waarop ze verder met Beuys afrekent stemt tot diepe tevredenheid.

Het uitnodigen tot weerwoord, de laconieke toon en een vleugje melancholie zijn de balletjes waarmee ze jongleert. Reisbeschrijvingen, herinneringen, voorvallen, dit boek zou een hoop etiketten nodig hebben als je van etiketten houdt. Wat bij voorbeeld te denken van het hoofdstukje ‘Bezoekers uit de ruimte’? Plotseling staat er een lang, niet rijmend gedicht in Vliegende vellen. Het gaat over het hebben van kinderen, over hoe kinderen doen en er hoeft niet meer over gezegd te worden dan dat het het hoogtepunt van de bundel is, trefzeker, laconiek en daardoor juist (mirabile dictu) een beetje treurig.

Noodlot en toeval

Maar voordat iemand mocht gaan denken dat Vliegende vellen over alles en nog wat gaat (wat zo is, wat is daarop tegen?) moeten we nog tot de kern van het boek komen. In ‘De waaier en de flipperkast’ begint Ethel Portnoy te vertellen over haar werkzaamheden - indertijd - aan het Instituut van de Universiteit van Leiden waar zij aangetrokken was om de catalogus van de tibetologie in de grote catalogus van de indologie in te bedden. Via deze curieuze bezigheid stuit ze op het levenslot van een zekere Robert Levinz, die zijn vijfendertig levensjaren aan de strop eindigde omdat hij meegedaan had aan een samenzwering om Karel II van Engeland op de troon te krijgen. ‘Wat is het noodlot?’ vraagt Ethel Portnoy zich af. ‘Kies je het uit, of kiest het jou uit?’ Het spreekt vanzelf dat sommigen - zoals Levinz - vrij zijn om te kiezen. Anderen, dat weten we uit ervaring, zijn dat niet.’

Geboeid door dit vraagstuk haalt ze een schrijver aan, William Seabrook, die kiest voor de theorie van het Waaiervormige Noodlot. We moeten ons dat voorstellen als het geraamte van een dood blad, waar elk nerfje staat voor de weg die je gaat en elk nieuw nerfknooppunt voor de keuze die je kunt maken. Ethel Portnoy stelt dat dit beeld van het blad het begrip van de vrije wil vertegenwoordigt, maar dat er ook nog zo iets is als toeval. ‘Laten we hiervoor het beeld gebruiken van de flipperkast. De bal begint te rollen bij de geboorte, hij rolt hierheen, daarheen, en dan plotseling rolt hij een bepaalde sleuf in, en wat je ook schudt of timmert, hij raakt er niet meer uit.’ En dan beschrijft ze hoe ze tijdens haar werkzaamheden tussen tibetologie en indologie op zo'n flipperkastnoodlot stuitte.

Geen enkel moment doet Portnoy een uitspraak over een voorkeur voor óf waaier óf flipperkast. Ze stelt ze naast elkaar als twee mogelijkheden om de dingen te zien. Haar stukken te zamen vormen ook een dergelijke combinatie van waaier en flipperkast. In eerste instantie denk je dat de bal heen en weer rolt en dat de lezer op den duur ergens klem geschreven zal worden, naar een onoverkomelijke oplossing, maar op het laatste ogenblik neig je toch weer naar de waaier-theorie dat er op elk kruispunt door de schrijfster een keuze is gemaakt. Als zij over de waaier-theorie zegt: ‘Ergens kom je uit - dit is, in mijn visie, waar het allemaal om draait, het verborgen thema achter al dergelijke overpeinzingen’, dan is dat precies het idee dat je na lezing van de bundel hebt. Jonglerend, denkend, redenerend, associërend, kom je ergens uit, namelijk op de plaats waar de schrijfster je hebben wil: instemmend of tegenstribbelend met wat ze te berde brengt.

Zoals in het hoofdstuk ‘Playboy’, waarin ze een bezoek brengt aan de bioscoop waar Don Giovanni van Joseph Losey draait. Als, nota bene, operaliefhebster doet ze haar beklag over de interpretatie van Losey die Don Giovanni niet een ‘vrolijke Frans, een levensgenieter, een charmeur (...) die geen smart maar een breed spoor van vreugde achterliet in menig bed’ laat zijn, maar de kille cynicus die in niets anders geïnteresseerd is dan in zijn eigen noodlot en ondergang. Ik vond dat mooi, de manier waarop Don Giovanni bij Losey zich zelf willens en wetens de hel injoeg. Tragisch ook, in de nobele zin van het woord. En daarmee ben ik precies beland op het punt waar een boek als Vliegende vellen je wil hebben: midden in een gesprek waarin de schrijfster je vraagt: ‘vind jij dat nu ook?’ Ja, vaak vind ik dat ook en soms, ‘niet lang achter mekaar zoals de arme oude meneer Swan’, vind ik dat niet.

■