Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

De klassieken van Hugo Battus
Chomsky, de computer en de wiskunde van de taal

Rekenen op taal door Hugo Battus Uitgever: Querido, 188 p., f35, -
H.J. Verkuyl

De formele taalkunde is de tak van de taalwetenschap waarin men zich niet te deftig of te onzeker acht om gebruik te maken van wiskundige inzichten. Het is een bloeiende tak. Sommige taalkundigen menen dat wiskunde de dood in de pot is, zelfs dat er een ‘zuivere taalkunde’ zou zijn die men met kracht moet beschermen tegen de moordende formalisering. Onlangs werd in een kwaliteitskrant nog door een taalkundige serieus gesuggereerd dat de fantasie van onschuldige kinderzieltjes door die duivelse vorm van taalkunde voorgoed om zeep wordt geholpen.

Voor de buitenwereld lijkt de formele taalkunde in handen van de generatief-taalkundige Noam Chomsky. Het verzet tegen vreemde smetten richt zich dan ook vooral tegen die persoon en zijn volgelingen. In werkelijkheid is er sprake van een veel grotere intellectuele onderneming, waarvan de generatieve grammatica slechts deel is. Door de verwiskundiging van de logica aan het eind van de vorige eeuw en door het effect daarvan op de wiskunde, zelf zijn logici en wiskundigen bij uitstek degenen geworden die zich richten op formele (kunst-)talen. Een aantal wiskundigen en logici heeft zich - meestal in een taalfilosofische bedding - gericht op de bestudering van natuurlijke taal, mede uit de behoefte om de verhouding tussen logische talen en natuurlijke talen beter te begrijpen. Namen als Russell, Wittgenstein, Carnap, Quine, en Montague geven wat dat betreft een duidelijke traditie aan. Ook Chomsky hoort in deze traditie thuis door zijn fors gebruik van formele technieken, zij het als dwarsligger vanwege zijn empirische invalshoek en zijn filosofische eigenzinnigheid.

Het boomdiagram met de inhoud van Rekenen op taal

Het gebruik van wiskunde bij de analyse van zinnen kan eigenlijk alleen maar geforceerd lijken als men zich krampachtig verhoudt tot die wiskunde. Die kramp zit in een weerzin tegen de buitenkant ervan: de formules die ‘het mooie’ weghalen, de foefjes, het onmenselijke, et cetera. Sinds jaar en dag tekenen taalkundigen zogeheten boomdiagrammen van zinnen als Overmorgen hoopt Babette Battus te lezen. Nog steeds worden ze er lastig over gevallen door letterkundigen (meestal in de grapsfeer met enige weemoed naar de tijd dat taalkundigen nog ‘gewoon’ deden), en door achtergebleven taalkundigen (iets verbetener meestal) die maar niet in de gaten hebben dat het gaat om een heel simpele ordeningsvorm. Zo'n ordening is erg handig als je wilt aangeven dat Battus en te lezen bij elkaar horen als groep. Dergelijke boompjes worden onder de naam stamboom al eeuwenlang gebruikt om bij voorbeeld familierelaties in kaart te brengen, en ze zijn ook geschikt om de structuur van een boek aan te geven, zoals blijkt uit de illustratie hierbij met behulp waarvan Battus de inhoudsopgave van zijn boek Rekenen op taal structuur geeft. Dus er is eigenlijk geen enkele aanwijsbare reden te vinden waarom er zo'n emotioneel verzet is tegen de formalisering van de taalkunde, behalve dan dat die formele taal zo ‘anders’ is.

Taalkundig Nederland heeft in de jaren vijftig en zestig het geluk gehad dat enkele wiskundigenfilosofen (onder anderen E.W. Beth, J.F. Staal) zich begonnen te interesseren voor de taalkunde. Uit hun omgeving komt ook de wiskundige Hugo Battus voort (die toen nog anders heette). Battus mengde zich ook echt met taalkundigen: hij werd in de jaren zeventig zelfs gediplomeerd taalkundige. In het land der eenogen kan Twee-oog snel koning worden en de troon stond bij wijze van spreken al klaar (de taalkundigen bogen toen nog met ontzag voor de wiskundigen), maar Battus heeft nooit echt een bewind willen voeren; daar is hij het type niet naar. Hij is niet iemand die verantwoordelijkheid uitoefent: hij wijst op iemands verantwoordelijkheid voor een goed en vooral kritisch gebruik van zijn intellectuele vermogens en wat die persoon ermee doet, is verder zijn zorg. Battus is dus meer wegwijzer dan tiran; die rol laat hij - niet zonder bewondering voor het monomane - over aan Chomsky of - met veel minder bewondering - aan diens stadhouders.

Battus heeft in de jaren zestig en gedeeltelijk ook nog wel de jaren zeventig voor taalkundig Nederland de functie gehad van een wegwijzer met goede smaak, een fenomenaal kritisch vermogen en een bijzonder heldere uitleg van dingen die toen nog moeilijk waren voor taalkundigen. De traditionele krachten produceerden veel tegenwind, maar Battus was onder meer door de stukjes die nu verzameld zijn in Rekenen op taal een van degenen die de juiste koers wezen. Het aardige is dat hij nooit een beloning in ontvangst wilde nemen. Waren generatieve grammatici hem openlijk dankbaar voor zijn steun, dan begon hij direct lelijke dingen te zeggen over de generatieve grammatica. Kwamen tegenstanders van Chomsky te dicht in zijn buurt, dan liet hij zien hoe geniaal die man was. Kortom, niemand kan Battus inlijven en dat is kennelijk wat hij wil.

Fons

Rekenen op taal bevat zestien stukken, die alle reeds eerder verschenen zijn als artikel of fragment. Ze zijn in viertallen gegroepeerd tot hoofdstukken, die telkens een bepaald aspect van Battus' werkzaamheden bestrijken. Het eerste hoofdstuk gaat over Chomsky en taal: het bevat vier stukken over formele grammatica. In twee ervan staat Chomsky centraal: het ene is een beeldschone uitleg van het transformationele model uit de jaren zestig en het andere beschrijft, als omlijsting van een boekbespreking van een van Chomsky's boeken, de gemoedskwelling van Fons, een Nijmeegs student. Hij vindt Chomsky's gebruik van formele apparatuur en de afwezigheid van kommunikaatsie als centraal onderzoeksthema fascistisch, maar raakt ernstig in de war als hij merkt dat Chomsky in de Vietnam-oorlog zeer goed was.

Het tweede hoofdstuk gaat over Tellen en taal: hier richt Battus zich in vier stukken op een van zijn grote hobby's: het tellen van taalvormen. Het meest in het oog springende stuk is hier de ‘Gek bij Elsevier’, waarin Battus de varia-

[p. 23]

tiedwang in de rubriek ‘Hora est’ bespreekt. Elk promotiebericht bevat zes bestanddelen (universiteit, naam van promovendus, naam van promotor, et cetera). Theoretisch zijn er 720 volgordes, maar Battus merkt op dat sommige volgordes toch meer voorkomen dan andere. Hij maakt een complete grammatica van al deze berichten.

In Computer en taal, het derde hoofdstuk, bindt Battus in zijn hoedanigheid van computertaalkundige de strijd aan tegen de vertaalmachine en tegen de kunstmatige intelligentie. Wat voor Piet Grijs de Trompen en de Tamars zijn met betrekking tot de kruisraketten, zijn voor Hugo Battus degenen die geloven in mechanische vertaling en nabootsing van menselijk intelligent gedrag door computers.

In het vierde hoofdstuk, Battus en taal, wordt hij teruggeworpen op zich zelf of liever, op zijn eigen vormdwang, want zijn eenmaal aangenomen vier-vierdeling gaat hier wringen: de vier stukjes zijn thematisch makkelijk en zelfs beter onder te brengen bij de drie vorige. Zo kan de formele invoering van klinkers in het Nederlands heel goed bij Tellen en taal ondergebracht worden, en het stukje over mogelijke werelden past heel wel in het eerste hoofdstuk. De staart bevat overigens twee mooie stukken. Een van de amusantste is ongetwijfeld het verhaal ‘Hua Yüan Tse leest de Volkskrant’, een verhaal over een Chinese visser bij wie elke ochtend de Volkskrant voor de deur van zijn hut ligt. Deze analfabeet breekt zijn been en heeft daardoor de gelegenheid zich een theorie te vormen over hoe het Nederlandse schrift in elkaar zit. Hij bedenkt dan de grondslagen van de formele invoering van klinkers die Battus ook al bedacht had. Bij herlezing (na meer dan tien jaar) vind ik het nog steeds erg spannend en ook actueel, of beter: niet tijdgebonden. Datzelfde geldt zijn beschouwing over de meetkundige taalkunde. Battus is hier echt op zijn best als hij bepaalde principes uit de wiskunde - dit keer de meetkunde - op de taalkunde loslaat.

Kaleidoscoop

Rekenen op taal is niet echt een boek: het is een verzameling stukjes waarvan sommige wel en sommige niet met elkaar te maken hebben. Er is niet sprake van één verbindend principe dat de stukjes ook inhoudelijk tot een eenheid maakt, ook al zegt Battus zelf op de kaft dat hun gemeenschappelijke kenmerk de kijk van een wiskundige op taal is. Battus doet zelf een poging iets meer structuur aan te brengen door in vier hoofdstukken vier ‘rekenvormen’ (formele grammatica, tellen, computerprogrammering, en varia) te onderscheiden waarvan de laatste, zoals gezegd, niet erg uit de verf komt, maar meer dan een vormelijke oplossing is dit niet. Het boek levert niet een duidelijk beeld op van wat Battus nu met taal en taalkunde wil, ook al bevat het zijn inaugurele rede over computertaalkunde uit 1974. In elk geval is het boek het tegendeel van programmatisch; het is veel meer een caleidoscoop. Daardoor valt het op het vlak van de verwachtingen die men mag hebben over het bekendmaken van zijn huidige positie in de taalwetenschap wat tegen. Die positie wordt niet opgehelderd. Dit beeld wordt versterkt door het feit dat enkele van de artikelen voor taalkundigen nogal gedateerd zijn: zo is de uitleg van het Chomskymodel 1965 voor leken uit 1972 nu nog steeds beeldschoon, maar sindsdien is er zo ongelooflijk veel gebeurd dat het anno 1983 vrijwel alleen nog maar een historische waarde kan hebben. Ook een aantal andere stukken zijn voor taalkundigen niet meer zo relevant. De bundel lijkt dus goed besteed aan niet-taalkundigen en aan taalkundigen die een paar van die klassieke Battus-stukken in een boek willen hebben.

Het is een groot genoegen om iemand zo onafhankelijk, humoristisch en inhoudrijk op een hoog niveau te zien opereren. De formele taalkunde in Nederland mag zich zeer gelukkig prijzen dat zij in de overgangsjaren van niets naar iets een zo kritische begeleider heeft gehad die bovendien goed overweg kon met het Nederlands. Als Battus zelf de bundel niet zou hebben samengesteld, dan zou deze hem moeten zijn aangeboden door taalkundigen.

■