Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 18]

De klok is weer gaan lopen
Lizzy Sara May laat heden en verleden botsen

Waarom loopt de klok rond door Lizzy Sara May Uitgever: De Bezige Bij 192 p., f 28,50
Heimwee naar Haarlem door Josepha Mendels Uitgever: Meulenhoff 123 p., f 24,50
Reinout Hogeweg

‘Zonder verleden geen toekomst,’ zegt een Russische grootmoeder in Leningrad tegen Nina Steinbach, de hoofdfiguur in de nieuwe roman van Lizzy Sara May: Waarom loopt de klok rond. Voor deze Nina geldt dat zeker en zelfs sterker: zonder verleden ook geen heden. Als vijftienjarig meisje vat zij een grote liefde op voor de jongere broer van haar vader met wie zij tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zwitserland woont. Deze broer, Friedel, verdwijnt even plotseling uit haar leven als hij erin verschenen is en nooit heeft zij nadien kunnen accepteren, dat hij na de oorlog niet meer bij haar is teruggekomen. De tijd, de geschiedenis, is verder blijven lopen, maar haar klok is in 1942 stil blijven staan.

Pas achtendertig jaar later beseft zij met een schok, dat zij al die jaren trouw is gebleven aan een afwezige geliefde en daardoor in een soort vacuüm heeft geleefd, waar ‘de tegenwoordige tijd’ niet in heeft kunnen doordringen. Deze voortdurende botsing tussen het niet verwerkte, niet afgesloten verleden en het heden komt ook tot uiting in de wijze waarop de schrijfster het verhaal vertelt: de lezer wordt telkens van de ene tijd in de andere geplaatst. Soms doet deze vertelwijze wat literair-geconstrueerd aan, maar meestal weet Lizzy Sara May de verschillende tijdlagen overtuigend met elkaar in contrast te zetten.

In de relatief korte roman wordt erg veel verteld: tegen de achtergrond van de vele, aangrijpende en chaotische gebeurtenissen in het Europa van ongeveer 1900 tot in onze tijd worden, zij het fragmentarisch, de levensverhalen verteld niet alleen van Nina Steinbach, maar ook van haar ouders en zelfs grootouders. Zij allen komen in onzachte aanraking met de geschiedenis: de moeder van Nina is als weeskind uit Litouwen gevlucht en pleegt nadat Nina geboren is zelfmoord, omdat zij met haar gruwelijke herinneringen niet verder wil leven, de grootouders willen het gevaar niet zien, dat hen als joden in Duitsland bedreigt en worden weggevoerd, alleen de vader weet via Nederland en later Zwitserland samen met zijn dochter aan de vervolging te ontkomen. De jongere broer van haar vader ontsnapt ook uit Duitsland, maar vertrekt later naar Rusland om als partizaan tegen de Duitsers te vechten.

Josepha Mendels, tekening Siegfried Woldhek

Dat is bij elkaar nogal veel, maar de schrijfster weet toch de vele verhaaldraden goed tot één roman samen te weven. Deze beeldspraak functioneert ook in de roman. Al vrij jong leert Nina weven en behalve dat zij daarmee later in haar levensonderhoud voorziet, probeert zij door het maken van een groot wandtapijt haar herinneringen aan Friedel, haar hoop dat hij eens bij haar zal terugkeren en haar wanhoop wanneer dit niet gebeurt te verwerken. Er is hierbij een zekere parallellie met de figuur van Penelope, die wachtend op haar verdwenen Odysseus zich de vrijers van het lijf houdt door te zeggen, dat zij eerst een kleed moet weven, voordat zij haar verzet op zal geven en de droeve realiteit zal accepteren. Ook Nina blijft al die jaren aan haar dagboek weven en weigert met andere mannen een echte relatie aan te gaan. Verstrengeld als zij is in de vele draden die haar met het verleden verbinden, is zij ook niet in staat meer te zijn dan een toeschouwster bij alles wat er om haar heen gebeurt. Wanneer zij de anarchistische bewegingen in de jaren zestig in Nederland en later in Frankrijk de studentenacties meemaakt, beseft zij sterk dat zij zich bij niets werkelijk betrokken voelt en dat zij eigenlijk, net zoals in Zwitserland tijdens de oorlog, alles op afstand bekijkt vanaf een neutrale plaats.

In Frankrijk ontmoet zij een jonge architect die, omdat hij constateert dat de schim van Friedel zo altijd tussen hen in zal blijven staan, er bij haar op aandringt naar Rusland te gaan in een poging haar oom en eerste liefde terug te vinden of op zijn minst zekerheid te krijgen over zijn dood. Pas na de dood van haar vader, zij is dan geen ‘kind’ meer van iemand, besluit zij, inmiddels drieënvijftig, naar Riga te reizen waar Friedels laatste ongedateerde levensbericht vandaan kwam.

Op losse schroeven

Deze speurtocht beschrijft Lizzy Sara May zeer goed: Nina moet de officiële Intouristpraatjes aanhoren over de vele verworvenheden van het moderne Rusland en de toekomstgerichte idealen van het communisme, terwijl zij alleen geïnteresseerd is in het verleden: de partizanen, de voormalige getto's, de restanten van synagogen. De sporen die zij ziet lopen alle letterlijk dood, totdat zij in contact komt met een oude vrouw, ‘een wandelend geschiedenisboek’, die haar van alles kan vertellen. Deze vrouw herkent haar zelfs als de dochter van het meisje, dat in 1919 naar Duitsland gevlucht is en na diep nadenken zegt zij zich ook Friedel als een van de partizanen te herinneren. Zij meent, dat hij de oorlog overleefd heeft, getrouwd is met een meisje dat hij in een gevangenenkamp had leren kennen en later met onbekende bestemming is vertrokken. Dit verhaal schokt Nina zeer; zij beseft opeens, dat zij zoekt naar een man die, als hij inderdaad nog leeft, over de zestig moet zijn en dat natuurlijk de mogelijkheid bestaat dat hij inmiddels getrouwd is en haar vergeten.

Wat het boek intrigerend maakt, is dat alle ‘feiten’, zowel voor Nina als voor de lezer, later weer op losse schroeven komen te staan. Nina herinnert zich, dat haar oom eens heeft gezegd, dat hij op de kostschool zo uitstekend heeft leren liegen. Hoe weet zij eigenlijk of datgene wat hij haar verteld heeft over zijn wonderbaarlijke ontsnapping uit Duitsland en zijn contacten met een communistische verzetsgroep in Zwitserland wel waar was! Welk bewijs heeft zij, dat hij echt als par-

[p. 19]

tizaan heeft gevochten? Misschien was hij wel een spion. Ook de informatie van de oude vrouw is geheel oncontroleerbaar. Zij reist weer terug naar Parijs, waar in ieder geval één vriend op haar wacht. Bij aankomst ziet zij plotseling, dat ook hij ouder is geworden: haar klok is na deze reis eindelijk weer gaan lopen. Deze van begin tot eind boeiende roman bevat niet de autobiografische elementen die in haar andere werk bijna altijd een rol spelen, maar wel is er de overeenkomst, dat Lizzy Sara May erop blijft wijzen, dat voor zeer velen de Tweede Wereldoorlog niet in 1945 is afgelopen en dat een woord als ‘bevrijding’ niet geldt voor diegenen die zich niet van hun herinneringen kúnnen bevrijden.

Josepha Mendels

Bij Meulenhoff is indertijd besloten het werk van Josepha Mendels, dat in de jaren vijftig verscheen en toen redelijk veel belangstelling kreeg, maar daarna volledig in vergetelheid raakte, opnieuw uit te brengen. Heimwee naar Haarlem is al de vijfde in deze reeks en de nu meer dan tachtigjarige en zeer vitale schrijfster zelf is eveneens weer volop in de publiciteit. Bij het lezen van artikelen over en interviews met haar ontstaat er het beeld van een type vrouw, dat meestal met ‘een fantástisch mens’ wordt aangeduid. Hoewel het me opviel, dat dezelfde originele opmerkingen en rake observaties zowel in haar boeken als in die artikelen steeds weer terugkeren, is zij dat ook ongetwijfeld.

Desondanks meen ik dat deze roman, nu hij in 1983 weer op de markt verschijnt, niet besproken moet worden als een literair-historisch interessant verschijnsel met alle respect voor de inmiddels hoogbejaarde schrijfster, maar alleen op het belang en de kwaliteit nú. Ik kan niets anders zeggen dan dat ik Heimwee naar Haarlem erg onbeduidend en vooral opvallend gedateerd vond. Het is een soort semi-pikante lectuur voor beschaafde dames uit de jaren vijftig, bij voorkeur uit Haarlem.

Hoofdfiguur is de levenslustige Roberta, die nadat zij haar vader als zevenjarig meisje heeft verloren, vrij snel allerlei oudere meneren naar zich toe trekt. Na een jeugd-avontuur met een getrouwde slechterik wordt zij na haar eindexamen kinderjuffrouw bij een welgestelde familie. Mevrouw is egocentrisch en letterlijk lusteloos en het kan dan ook niet uitblijven, dat ‘mijnheer’ na enige voorbereidende cadeautjes in haar bed gestopt te hebben er op een avond zelf in ligt. Dat geeft natuurlijk allerlei verwikkelingen, maar die zal ik hier niet verraden. Het komt erop neer, dat zij haar hele verdere leven, meestal getrouwde, heren ontmoet, eerst veel ouder, op het laatst veel jonger die allen of ze het wil of niet - dat blijft eigenlijk geheel onbesproken - fluisteren: ‘Kom Roberta, kom.’ Nu zou het een onzedelijke roman zijn en geheel niet stichtend als niet ook de andere, de brave zijde van deze Roberta getoond zou worden. Hiertoe schept de schrijfster een tegenpool - een bekend procédé bij haar - die wel keurig met haar eigen man in een net huis in Haarlem woont, waar ‘een mand vol strijkgoed staat’. Aan deze tegenpool vertelt Roberta haar levensverhaal en bekent zij dat zij eigenlijk ook zo graag zó had willen leven.

Het is opvallend, dat dit boek van dertig jaar geleden veel achterhaalder en gedateerder aandoet dan bij voorbeeld de romans van Couperus van tachtig jaar geleden. Dit komt waarschijnlijk doordat allerlei zaken heel ‘modern’ worden voorgesteld, maar de hele sfeer doortrokken is van de situatie in de jaren vijftig. De manier waarop de mannen en de vrouwen met elkaar omgaan als wezens van een andere planeet, de geheime ontmoetingen in hotelletjes, de gelatenheid waarmee de vrouwen het gedrag van de heren der schepping accepteren, het wekt zowel de lachlust als de ergernis op.

Met déze heruitgave heeft men noch de schrijfster, noch het lezend publiek nu een dienst bewezen.

■