Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

Tornen aan vanzelfsprekendheden
De bijzondere verwondering van Gerrit Krol

Scheve levens door Gerrit Krol Uitgever: Querido 192 p., f 25,-
Jacques Kruithof

Niet op de titelpagina, maar in advertenties en op het omslag wordt het nieuwe boek van Gerrit Krol aangekondigd als een roman. Nu heet het Scheve levens, en dat doet denken aan de naturalisten, vooral aan Frans Coenen en diens Bleeke levens, maar het is, in een eerdere versie, als feuilleton in de Volkskrant verschenen. Zo laat het zich ook na de herziening lezen: als ‘patchwork’, als een lappendeken van anekdoten en beschouwingen; als het niet zo ouderwets klonk, zou ik zeggen: overpeinzingen.

Met indelingen is het altijd oppassen; zoals Alejo Carpentier schrijft: ‘Alle grote romans van onze tijd zijn begonnen met de lezer te laten uitroepen: “Dit is geen roman!”’ In een vroegere bespreking (VN, 19 april 1980) heb ik Krol eens aangeduid als een schrijver van ‘ander proza’. Dat was ironisch bedoeld, en tot mijn genoegen heb ik gemerkt dat het enige verwarring heeft gezaaid. Na De man achter het raam (1982) en dit nieuwste boek vind ik de kwalificatie eens te meer een gelukkige. Krol houdt zich niet aan genres, voegt zich niet moeiteloos in een of andere traditie; eerder staat hij in verscheidene tradities tegelijk.

Daardoor kun je Scheve levens bezien als een feuilleton, krantestukken van een superieure columnist, die verwonderd stilstaat bij een waslijst van zeer uiteenlopende onderwerpen: nieuwsberichten, werken met computers, godsdienst, en de neo-wawelaars die nu predikant zijn, televisieprogramma's, het begrip ‘eer’, recursieve structuren en functies, hiërarchie (‘Wie zegt dat ie een vrij mens is, zegt alleen maar dat hij deel uitmaakt van onbepaald veel hiërarchieën’), statistiek, Mulisch, Kopland, Hans Verhagen, openbare financiën, een papierfabriek, recht, vrijheid, autoriteit, de effectenbeurs, misdaad, Renate Rubinstein en aardgas, om maar iets te noemen.

Gerrit Krol, tekening Siegfried Woldhek

De verwondering geldt overigens dikwijls de woorden, de rituelen, de codes waarvan de mensen zich bedienen, de signalen waarvan het onbegrijpelijk lijkt dat ze begrepen worden, en dat iemand ze kan omzetten in daadwerkelijk handelen. Daarom laat Krol er graag een ‘model’ op los, iets exacts, zodat de warboel verandert in een ordening. Een theoretische ordening, maar des te beter kun je het geheel naar je hand zetten.

Zo gezien, als het werk van een columnist, is Scheve levens de meesterproef van iemand die men subiet tot hoogleraar moet benoemen in de communicatie-wetenschap, de taalbeheersing, of een dergelijk wanprodukt van de jaren zestig: Krol zou er een respectabel vak van weten te maken, door er de bezem doorheen te halen, door ijdelheid en kortzichtigheid te ondergraven met zijn voorzichtige verbaasdheid, aarzelende vragen, zijn altijd enerverend, consequent tornen aan wat vanzelf leek te spreken.

Ik wens hem zo'n benoeming natuurlijk niet echt toe, want dan mag je geen boeken meer schrijven als dit Scheve levens, dat zich in zekere zin ook laat lezen als een roman. Hoofdpersoon en ik-figuur is een zekere Gerrit, die in Groningen woont, met computers werkt, met Marie getrouwd is, en een dochter heeft die Kiki heet, die Herta en Xandra lief vindt of vond, en daar ook werk van maakte, en die in zijn schijnbaar kleine wereld redenen te over heeft om zich te verbazen.

Modieuze personages

Nevenfiguren zijn de vrienden George en Anna, wier leven verstoord wordt doordat ze naast een luidruchtig ‘Blijf van mijn lijf-huis’ wonen, en die tijdens een busreis naar Oostenrijk met nog veel kleinere werelden kennis maken, en de geniale Reinier, die in Cambridge gaat werken, kort nadat zijn verliefdheid op de net niet geniale Teatske (‘mensen die verliefd zijn en wier gevoelens niet worden beantwoord, trekken krom. Ze komen steeds meer in een soort halve hoepel te staan’), kort nadat deze verliefdheid op niets is uitgelopen. Verder passeren allerlei vrienden en collega's de revue, die voor een boosaardige lezer een rijtje modieuze personages vormen: kabouters die de Haagse Post lezen, het soort overspel bedrijven dat in de jaren zeventig bon ton was, die prat gaan op hun tekortkomingen, en nauwelijks merken hoe hun vriend Gerrit hen doorheeft - hij doet ook steeds alsof hij niets in de gaten heeft, alsof hij hoogstens een trage, verwonderde waarnemer is.

Zo gezien, als ‘tijdsdiagnose’, is Scheve levens de proef op de som van een schrijver die men ogenblikkelijk tot ‘writer in residence’ moest benoemen op een van onze universiteiten, gesteld dat die een dergelijke functie zouden kennen. Krol zou ook uit de academische literatuurstudie het beste weten te halen, door er de bezem doorheen te halen; hij zou, met zijn niet aflatende verwondering, zijn buitengewone vragen, zijn eigenzinnige hoek van inval, er een uiterst inspirerende aangelegenheid van kunnen maken.

Ook zo'n benoeming wens ik hem niet werkelijk toe. Weliswaar zou Jan en alleman er baat bij vinden, maar de schrijver het minst of helemaal niet. Wie doceert, moet op iedere titelpagina een etiket weten te plakken: roman of essay, iets definitiefs en iets definiërends. En juist alles te zamen genomen is Scheve levens een karakteristiek boek van Gerrit Krol, vlottend, ongrijpbaar, en vanzelfsprekend altijd bijzonder goed.

Er komt vast nog wel eens een meneer als Gerd de Ley, die uit het werk van Krol een aforismenbundeltje samenstelt; ook in Scheve levens zitten zeer mooie, waarvan ik er hiervoor twee heb geciteerd. Een aforisme suggereert een gedecideerd inzicht, een onwrikbaar houvast: de werkelijkheid beteugeld met een handvol spreuken, allerlei scheve levens, gevangen in een vingerhoed. Maar zo is het bij Krol niet: hij formuleert waarnemingen die noch hem zelf of zijn ik-figuur,