Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 13]

Gewoon op tijd naar bed
Guus Kuijer valt de trendsettende minderheid aan

Crisis en kaalhoofdigheid door Guus Kuijer Uitgever: De Arbeiderspers, f24,50
Hans Achterhuis

‘Maak je voordeur grijs en je ramen grijs en je kleren grijs en je haren grijs en je gezicht grijs... De mensheid is een dikke brei met klonten, gedráág je dan ook als een klont.’

Dit advies krijg de hoofdpersoon in het toneelstuk van Guus Kuijer, De wonderdoener, als hij door zijn storende optreden als buitenstaander de gezelligheid van een huwelijksfeest ontmaskerd heeft. In dit kluchtige stuk waarin de wonderen de wereld niet uit zijn, kan hij gelukkig opnieuw beginnen om zo het feest alsnog te laten slagen. Daarvoor hoeft hij alleen maar ‘gezellig te denken, gewoon te denken, onopvallend te denken’. En inderdaad wordt het zo toch nog ‘gezellig’ voor iedereen, zoals dat tenslotte op een bruiloft hoort. In het slotlied kunnen de twee verliefde paren dan ook vol overtuiging zingen:

‘Wat is 't fijn gewóón te zijn
onopvallend en tevree
een kwiek, arbeidzaam, grijs konijn
wablief? 'k Heb geen mening nee.
Diep in de konijneholen
hou 'k me warmpjes aanbevolen.’

De lezer van Het geminachte kind, Kuijers bestseller van enkele jaren geleden, zal in het bovenstaande veel van de thematiek en stijl van dit boek herkennen. Dat geldt nog sterker voor het al eerder verschenen essay Crisis en kaalhoofdigheid, dat als een soort voorafje, opnieuw samen met De wonderdoener gepubliceerd wordt. De behoefte om zich individueel te onderscheiden, de hieraan gekoppelde strijd tegen het collectivisme, een pleidooi voor versterking van het individu, verzet tegen modieuze trends of het nu om feminisme of therapeutisering gaat, het komt allemaal terug in Crisis en kaalhoofdigheid. Dat gebeurt bovendien in een felle speelse stijl, die ook nu weer leesgenot garandeert. Met name de ‘vergroeping’ van Nederland wordt op grandioze wijze aan de kaak gesteld. Kuijer ondersteunt bij voorbeeld zijn these dat ‘het collectivisme ons bange, verongelijkte, elkaar nawauwelende bleke Betten maakt’ door simpelweg een bladzijde lang allerlei woorden en uitdrukkingen die met de groep te maken hebben, van ‘het iets in de groep brengen’ via het ‘elkaar aanraken in groepsverband’ en ‘het je lekker voelen in de groep’ tot ‘groepservaring’ en ‘groepsseks’ toe, op te sommen. Juist deze opsomming, die laat zien dat het hier vooral een verrijking van onze taalschat van pakweg de laatste tien of vijftien jaar betreft, is alleen al onthullend.

Guus Kuijer, tekening Siegfried Woldhek

Alle groepen die in zo groten getale opgekomen zijn, dienen er volgens Kuijer uiteindelijk toe ‘de mensen van hun individualiteit af te houden’. En van een sterke individualiteit, ook al heeft die misschien best minder aardige trekjes, verwacht Kuijer in elk geval meer dan van de uniforme gelijkheidsideologie, die alom gepredikt wordt.

Christopher Lasch

In Crisis en kaalhoofdigheid wordt deze thematiek in drie ijzersterke variaties op het Roodkapje-verhaal gepresenteerd. Met name Roodkapjes laatste confrontatie met de groep van de kaalhoofdige wolven zal veel ‘bewustmakers en mentaliteitsveranderaars’ ongetwijfeld in het verkeerde keelgat schieten. De manier waarop Roodkapje misbruik (of is het misschien gewoon ‘gebruik’) maakt van de ‘bewustmakingsfase’ van de kaalhoofdige wolven en ‘het voorlichtingsgat’ bij hen weet te vullen, is helaas griezelig actueel.

Waar moet je Kuijer nu plaatsen met deze thematiek? In de tweede Roodkapje-variatie stelt grootmoeder de volgende voorwaarden om Roodkapje binnen te laten: ‘geen gelul, geen vergaderingen, geen roelerende voorzitters en gewoon op tijd naar bed’. Voor wie etiketten wil plakken geeft zo'n zinnetje een mooi aanknopingspunt. Net als Christopher Lasch, aan wie hij in dit essay nog meer dan in zijn vorige boek qua thematiek doet denken, is Kuijer een ‘neo-conservatief’.

Bijtend proza

Het gaat me niet zozeer om dit etiket - wat zou ertegen kunnen zijn om iets dat je goed vindt, te willen bewaren -, als wel om het feit dat het afleidt van Kuijers werkelijke positie. Hij strijdt namelijk op twee fronten, zowel tegen ‘de trendzettende minderheid’ als tegen de (veelal zwijgende) meerderheid. In Het geminachte kind richtte deze dubbele strijd zich zowel tegen de progressieve pedagogen als tegen de traditionele opvoeders. Hier is de inzet van de strijd breder en laat Kuijer zien hoe beide groepen wezenlijk dezelfdse structuur vertonen en voor dezelfde waarden staan. Het etiket ‘neo-conservatief’ laat dan ook vooral zien hoezeer de trendsettende minderheid zich ‘gekwetst’ voelt door de aanval op hun progressieve monopolie.

Voor de liefhebbers van Kuijers bijtende essayistische proza is het ten slotte teleurstellend dat Crisis en kaalhoofdigheid slechts een klein deel van het gelijknamige boek beslaat. Het absurdistische toneelstuk ‘De wonderdoener’ zal ongetwijfeld bij opvoering tot veel hilariteit leiden, maar bij lezing boeit het lang niet zo sterk als Kuijers essay. Je hoopt als lezer hoogstens dat je het eens zult zien spelen, het noodt niet uit tot herlezing zoals het titelessay zelf.

■