Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 8]

Die eigenaardige ziel die ik ben
De drie reizende Nootebooms

Waar je gevallen bent, blijf je door Cees Nooteboom Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 349 p., f42,50
Anthony Paul

Uit Cees Nootebooms titel en de omslagfoto, een resonerend symbolisch beeld van in een ijzeren web geklonken kruisende spoorlijnen, spreekt een streng existentiële toon, die ons voorbereidt op wat er komen gaat. Geen vlucht uit de werkelijkheid, kennelijk, geen hedonistisch of kleurrijk avonturenverhaal. Het motto van de romantische literaire reiziger bij uitstek, Stevenson, dat het beter is vol verwachting op reis te zijn dan aan te komen, staat niet gegraveerd in het hart van de reiziger Nooteboom. Hij zegt weinig over hoe hij ergens komt; maakt slechts een enkele opmerking over zwiepende ruitewissers, grensposten, boten - wij krijgen te horen dat hij in een Renault rijdt, maar alleen omdat hij in mei '68 bij de Renault-fabrieken is -; hij heeft het nauwelijks over de fotograaf Eddy Posthuma de Boer, die hem op zijn reizen vergezelt, en geeft geen beschrijving van het eten en drinken onderweg, of van contacten met kleurrijke figuren. Hij staat sceptisch tegenover het hele gebeuren: hij zit vol twijfel en zijn leven is een lange aankomst, of vertrek, wat blijkbaar op hetzelfde neerkomt.

Er zijn eigenlijk drie Nootebooms in dit boek: de auteur van Bewaarde Notities 1961-1973, korte verslagen van reizen door Europa en Noord-Afrika, plus acht bladzijden over Brazilië; die van Een Andere Wereld, honderddertig bladzijden met wat langere stukken over Mali, de Parijse beroerte van '68, Bolivia en Spanje in 1982; en die van Voorbije Passages, voornamelijk beschrijvingen van kunstwerken en tentoonstellingen.

Cees Nooteboom, tekening Siegfried Woldhek

De schrijver van Bewaarde Notities is een jongeman die zich ergens aan de rand van een grote zaal in Duitsland of Frankrijk opstelt waar Ulbricht of Sartre een toespraak houdt, of De Gaulle een van zijn arrogante persconferenties geeft. Nooteboom vertelt ons meer over de entourage en hoe het voelde om daar te zijn dan over de toespraken zelf. Daardoor zijn zijn notities de moeite van het bewaren waard gebleken. In De Gaulle's troonzaal staat ‘een vlakte van duizend verblindend-gouden stoelen... onder talloze overrijpe kristallen kroonluchters.’

Grote reporter

De jonge Nooteboom mijmert graag over de geschiedenis. De tv-camera's zijn ‘de verenigde ogen van het toekomstige geschiedenisboek’ en als een meisje in 1962 pamfletten over de oorlog in Algerije uitdeelt, vraagt hij zich af hoe zij eruit zullen zien ‘in hun behoudende vitrine (...) het oog van onze opvolger zal over datzelfde geelbruine velletje glijden, en trachten er een werkelijkheid aan te verbinden’. (En ja, ook Nootebooms vroege proza is hier en daar al wat geelbruin geworden.) Hij staat daar wel, aan de rand van de geschiedenis, maar is op een charmante manier onzeker over wat hij daar doet. Voor een toerist gedraagt hij zich een beetje vreemd, want hij gaat op zoek naar een obscuur concentratiekamp en mediteert op kerkhoven en bij oorlogsmonumenten waarop hij namen leest, ‘elke naam een onzichtbare oude man’. Zich zelf als journalist zien kan hij ook niet helemaal. Voor een journalist is hij inderdaad ongebruikelijk vaak geneigd zich af te vragen waarnaar hij eigenlijk zoekt, of staat te kijken. Minstens twee keer koopt hij, uit een soort machteloosheid grote stapels ansichtkaarten. Als hij zich (in 1967) een weg baant door een smerige Braziliaanse favela, bekijkt hij zichzelf met een gevoel van afkeer: ‘De grote reporter Nooteboom bepaalt zijn aandacht bij zijn in Parijs aangeschafte, hedennacht door een hotelbediende uiterst glanzend gepoetste schoenen. Als hij dat niet doet kijkt hij in de ogen van andere mensen die iets uitdrukken waar hij tot nu toe de uitdrukking niet voor gevonden heeft.’

Hij brengt een kort bezoek aan Rome, zegt niets over de stad maar peinst erover hoe oneerlijk het is dat steden in onze afwezigheid door gaan te bestaan, onverschillig voor wat ons gebeurt. Op zich prima, tenzij je een beschrijving van Rome verwacht. Nootebooms werkelijke onderwerp is vaak niet de plek waar hij toevallig is, maar ‘die eigenaardige ziel die ik ben’, en hij is interessant genoeg, schrijft ook goed genoeg, om ons bij zijn belangstelling voor het geheel te betrekken. Bovendien lezen we reisverhalen ongetwijfeld om de schrijver, niet om de bezochte plaatsen; en wie gevoel heeft voor wat Flaubert eens en voor al beschreef als la melancholie des paquebots, zal sympathiek reageren op de jonge Nooteboom.

Hij geeft goede visuele beschrijvingen maar is beter als hij zijn gevoelens ter plekke weergeeft. Graven en landschappen beschrijft hij levendiger dan mensen: sterker nog, hij praat met niemand, afgezien van beroepsgidsen. Hij is een gereserveerde jongeman, die fatsoenshalve niet naar zijn medemensen staart, tenzij ze er zelf om vragen, zoals De Gaulle en Brendan Behan, die zich met veel publiek vertoon dood drinkt.

Ik heb nog niet gezegd hoe fraai Nooteboom vaak schrijft. Een pompeuze tombe in de kathedraal van Burgos beschrijft hij zo: ‘...het is als oude kant (...) het is een orgie van versierdrift, een fanatisme in goud dat hier in zwang geweest is, huiveringwekkend van overdadigheid, ook al door de zwijgende afgewende manier waarop dat gekrulde, gebeeldhouwde, gedraaide, gewentelde goud in het duister aanwezig is: hij (de gids) doet een licht aan en het begint te gloeien, en hij doet het uit en het blijft achter, afwezig en machtig, horend bij de gerafelde stemmen die ergens in de verte elkaar psalmen toedienen, en nog erger, horend bij het landschap dat rondom de stad ligt, droog en kaal, zand, en god weet vanaf welke hoogte af ook goudkleurig,

[p. 9]

land waar niets op groeit en dat deze weelderige, oneetbare oogst heeft opgebracht, waarom? Daarom.’

De jonge dichter-journalist (van 1966) stelt zich vervolgens voor dat de twee condestables 's nachts hun graf uitkomen om te dansen. In 1981 geeft hij zich over aan een vergelijkbare jongensfantasie over de twee grote bronzen krijgers van Riace.

Oulofobougou

In Een andere Wereld gebeurt er iets eigenaardigs met de grote reporter Nooteboom. Hij gaat als ‘een twintigste-eeuwse supermarkt-Stanley’ naar Mali, en begint over politiek te schrijven, en met mensen te praten, en verslag te doen van hun ideeën over de kosmos en erotiek, en hun houding ten opzichte van hun grote eigen verwarring over rassen en kastes. Het komt ongetwijfeld doordat alles zo vreemd is: anders dan in Europa, en zeker in zijn geliefde, vertrouwde Spanje, heeft hij nu tolken nodig en uitleg. In Europa kan hij de krant lezen, in Oulofobougou wordt hij gedwongen te praten en er begint iets te leven in zijn verslag, te gebeuren. In plaats van een schrijver die mijmerend de vertrouwde contouren van de Europese politiek, cultuur en geschiedenis naloopt, krijgen we te maken met iemand die grof speurwerk doet, met half-verteerde etnologie, een moeizame poging een vreemd, rijk scala aan ervaringen te doorgronden. Kort daarna bezocht hij Boliva, waar hij onder anderen president Barrientos interviewde, kort voordat Barrientos bij een vliegtuigongeluk omkwam, en contact had met Nederlandse paters en de Amerikaanse ambassadeur. Kortom, hij werd reporter, en bleek er nog goed in te zijn ook.

Ten slotte is er Nooteboom de amateur-kunstcriticus. Meer dan een amateur kan hij niet pretenderen te zijn: een beroeps zou Leonardo's tekeningen nooit ‘prenten’ noemen. Hij heeft zijn huiswerk gedaan; weet genoeg van bij voorbeeld Japanse kunst of De Chirico om ons nuttige informatie te geven met bij vlagen een flits intuïtief esthetisch inzicht. Maar hij is geneigd af te dwalen in overpeinzingen over wat kunst eigenlijk is, en wat Dante gedacht zou hebben als hij ons hier in Florence had kunnen zien, en in boosaardige beschouwingen over de absurde reiziger (ja die) met zijn dwaze dorst voor het ongewone, zijn zwaarmoedige jacht op kerken, die meedoet aan het spel van historische continuïteit. Een onderhoudende ego-trip met zo nu en dan, als Nooteboom al zijn zinnen en gevoelens laat meespelen - zoals in zjin prachtige overpeinzing over de dame met de eenhoorn in het Musée de Cluny - iets van een hogere intensiteit.

Maar over het algemeen lijkt het me een goed idee als Cees Nooteboom van tijd tot tijd zijn anti-malaria-pillen inpakt en teruggaat naar Oulofobougou of Chulamani, of iets dergelijks. Misschien hoef je niet altijd precies te blijven waar je gevallen bent.