Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 6]

Feiten en appetijtelijke leugens
Frans Kellendonk en het dualisme in Namen en gezichten

Namen en gezichten Verhalen door Frans Kellendonk Uitgever: Meulenhoff, 156 p., f24,50
Carel Peeters

Waar distantie en betrokkenheid samen optreden is de groteske niet ver weg. Deze twee instellingen hebben een ongemakkelijke en tegenstrijdige verhouding en die krijgt in de groteske zijn adequate uitdrukking. Frans Kellendonk schrijft geen grotesken, ook al schept hij er een genoegen in zijn novellen en romans ondertitels te geven die hen bij een bepaald genre moeten indelen: ‘een detective’ (De Nietsnut), ‘een spookverhaal’ (Letter & Geest). In zijn beste verhalen en romans brengt Kellendonk het ernstige en komische, het verhevene en triviale zo dicht bij elkaar dat de werkelijkheid in zo'n verhaal of roman een onvermijdelijk en door de schrijver ongezocht grotesk karakter krijgt. Het is ook kenmerkend voor zijn stijl: gedistantieerd, neigend naar sarcasme. Zijn personages hebben zekere verheven bedoelingen of illusies, die tegelijk in ere worden gehouden en ontmythologiseerd. Al Kellendonks personages zijn begiftigd met sterke emoties of illusies, maar niet minder met zelfkennis en een neiging zich zelf te bespotten. Dat geeft aan zijn proza een dualistische dynamiek.

Kellendonk reserveert het laatste verhaal van Namen en gezichten voor een stilistisch hoogstandje waarin de eigenschappen van zijn proza ten volle tot ontplooiing komen. Het is een Gerrit Komrij waardige monoloog van de in het verhaal niet met name genoemde Engelse schrijver Horace Walpole (1717-1797) over Thomas Chatterton, de mythische jonge dichter die op achttienjarige leeftijd zelfmoord pleegde en daarmee een eeuwenlange cultus rond zijn persoon in het leven riep. ‘Dood en leven van Thomas Chatterton’ is een briljante en humeurige tirade tegen de mythevorming rond Chatterton en over de rol die Walpole daarin gespeeld zou hebben volgens de literatuurhistorici. Walpole zou mede oorzaak van die zelfmoord zijn geweest omdat hij de gedichten van Chatterton écht als plagiaat van de middeleeuwse dichter Thomas Rowley opvatte, terwijl ze in werkelijkheid van hem zelf waren. Tijdens zijn ontmythologiserende en zelfverdedigende filippica roepen Walpole/Kellendonk het vele malen geschilderde tafereel op van de voor echt dood op zijn bed liggende Chatterton, wiens dichterschap uit bedrog zou bestaan: ‘over zijn slaap en zijn wang valt het strijklicht van zijn leugenachtige glorie, die al daagt boven de daken van Londen.’ Chatterton zou er een eind aan hebben gemaakt met opium, ‘vandaar die glimlach om zijn lippen. Dichters laten hun lijken graag glimlachen, ze smokkelen graag een beetje leven de dood binnen’, een beeld dat volmaakt past in het verhaal, waarin het immers gaat om het dubieuze naleven van de dichter.

Frans Kellendonk, tekening Siegfried Woldhek

Het verhaal beperkt zich niet tot deze ontmythologisering. Kellendonk gaat een stap verder en werkt een terugkerend motief in zijn werk uit: de verhouding tot de waarheid, de feiten en de geschiedenis, eerder aangeroerd in verhalen als ‘De waarheid van mevrouw Kazinczy’ en steeds op een of andere manier aanwezig in het andere werk. In Bouwval wordt een familie ontluisterd, en daarmee de verwachtingen van de kleine hoofdpersoon. In Letter & Geest wordt het verlangen van de hoofdpersoon zich een onderdeel van het personeel van een bibliotheek te voelen door ontnuchterende gebeurtenissen opgeheven. ‘Clio kan niet zonder mythen,’ legt Kellendonk de knorrige Walpole in de mond. Een veelzeggende waarheid, want hij is zelf de schrijver van The Castle of Otranto, de eerste Gothic Novel en niet vrij van mythomanie en bovendien wordt hij in het verhaal beschreven als een antiquarisch heer die in een namaak middeleeuws kasteel woont.

Idealisering

‘Tegen zo'n appetijtelijk samenstel van leugens staan de feiten machteloos’ verzucht de oude schrijver. In het andere werk van Kellendonk hebben die ‘appetijtelijke leugens’ een ander karakter, maar ze behoren tot dezelfde stam: ze kunnen de vorm hebben van idealisering van grootvader (in Bouwval), van leugens die men zich zelf vertelt (in ‘De waarheid van mevrouw Kazinczy’), een gekoesterd verlangen (in Letter & Geest) of de mythische roep die iemand om zich heen laat ontstaan als hij naar Amerika vertrokken is en daar, althans in de fantasie van de achterblijvers, een leven leidt van God in Frankrijk (in ‘De verheerlijking’). Deze hang naar wat men samenvattend ‘idealisering’ kan noemen heeft alles te maken met het motto van het verhaal ‘De waarheid van mevrouw Kazinczy’, ontleend aan Boswells biografie over Samuel Johnson: de passage waarin Johnson verklaart niet te geloven in de uitspraak van Berkeley dat de wereld bestaat uit de voorstelling die men zich ervan maakt. Zijn mening zet hij kracht bij door hard tegen een steen te schoppen.

‘Dood en leven van Thomas Chatterton’ illustreert treffend het dualisme in Kellendonks werk: dat van de ‘appetijtelijke leugens’ en de ‘feiten’. Kellendonk kiest niet definitief voor de wereld als voorstelling (zoals men ‘een appetijtelijk samenstel’ van leugens kan noemen) en blijft onder de indruk komen van feiten, die anders kunnen zijn dan de voorstelling. Het is een dualisme dat zich niet oplost, omdat het in essentie het onflict is tussen de binnenwereld en de buitenwereld waar de schrijver mee te maken heeft. Kellendonks dualistische titels drukken het conflict zelf uit: Letter & Geest, Namen en gezichten, Beeld en gelijkenis (de titel van zijn essay over het ‘godsbegrip’ in het boekje Over god, uitgegeven door Tabula). Het heeft ook te maken met het tegelijk optreden van distantie en betrokkenheid, die een wisselende loyaliteit ten opzichte van de ‘feiten’ en de ‘voorstellingen’ mogelijk maken.

[p. 7]

Als titel voor deze nieuwe verzameling verhalen is Namen en gezichten overigens een wel erg ruime jas. Hij nodigt licht uit tot het bedenken van spitsvondige interpretaties om de verhalen toch maar onder deze noemer bij elkaar te houden. Dat lukt niet met de helft van de verhalen zodat men moet erkennen dat de kleermaker zich verkeken heeft. Natuurlijk heeft de titel wel degelijk te maken met iets dat in de verhalen te vinden is: dat de namen niet bij de gezichten passen, of dat de mythe niets met de werkelijkheid uitstaande heeft, maar dat gaat slechts op voor de laatste drie verhalen: ‘Clara’, en ‘De verheerlijking’ en het verhaal over Chatterton. Voor ‘Tsunami’ en ‘Overige bestemmingen’ zijn kunstgrepen nodig, of het moest zijn dat de vrouw in ‘Tsunami’, die haar vriend na anderhalf jaar terugziet, ontdekt dat de naam die ze al die tijd met zich heeft meegedragen niet meer bij het gezicht past. Het is een wat voor de hand liggende interpretatie van een verhaal dat ik, ook toen het in De Revisor stond, niet karakteristiek voor Kellendonk vond, enigszins triviaal als het is. ‘Overige bestemmingen’ (uit 1978) behoort tot het soort verhalen als ‘Achter het licht’ (in Bouwval) en speelt zich af in sub-culturele kring in Londen. Twee vrienden beantwoorden de avances van een homoseksuele filmproducent en zien het als een middel om aan geld te komen om hun eigenlijke bestemming te financieren: een oosters klooster om daar het nirwana deelachtig te worden. De hoofdpersoon stelt zich hardnekkig sceptisch op tegenover dit plan en wil al snel stoppen met het gemakkelijke profiteren. Ook dit is niet een van Kellendonks beste verhalen.

Iets anders is het eerste en tegelijk recentste verhaal, ‘Buitenlandse dienst’. Kellendonk volbrengt daarin het hoogste denkbare op deze schaal: een even eenvoudig als diepzinnig verhaal waarin alle zinnen weefdraden van een patroon zijn. De titel slaat allereerst op de figuur van Gamal, een uit Egypte (!) afkomstige illegale gastarbeider. Hij komt één keer in de week op een ochtend het huis van de werkloze leraar schoonmaken die het verhaal doet. Hij krijgt daarvoor het bedrag van vijfentwintig gulden. Men kan niet zeggen dat hier twee culturen met elkaar in contact komen, want Gamals aandeel is gering: hij komt, doet nagenoeg zwijgend zijn werk en verdwijnt, de leraar opzadelend met duizend en een gedachten over deze schicht, die hem confronteert met zijn eigen culturele, maatschappelijke en persoonlijke bestaan. Gamals loutere aanwezigheid werkt als een spiegel waarin de leraar zich zelf begint te zien. Hij wringt zich in potsierlijke bochten om zich aan het zwijgzame ritueel van Gamal aan te passen. In feite heeft hij hem helemaal niet nodig; hij kan zijn huis sneller en efficiënter zelf schoonmaken. Tot op zekere hoogte doet hij dat al vóór Gamal arriveert en heeft hij ‘alle sporen van (zijn) lichamelijk bestaan verwijderd die misschien zijn weerzin zouden kunnen wekken en zijn trots, een trots zo groot als een struisvogelei, zouden kunnen krenken.’ Hun communicatie is gespannen, hakkelend en stroef als een rubber zool op een rubber vloer. De leraar wordt verondersteld het huis op de schoonmaakochtend te verlaten en pas om iets over twaalven terug te komen. Op dat tijdstip zit Gamal zedig en zwijgend na gedane arbeid te wachten. Dan begint de dans van het uitbetalen, waarna Gamal het huis verlaat zonder groet: ‘Ik heb het bange vermoeden dat hij elke week een vloek uitspreekt boven mijn drempel.’ Hij laat een onbepaald schuldgevoel achter en de aandrift om met een snelle raid alle dingen in het huis op de juiste plaats te zetten. De spanning van het verhaal schuilt in de groteske tegenstelling en overeenkomst die de leraar tussen hen bevroedt: ‘Ben ik niet evenzeer een vreemdeling in dit mooie Nederland? Ik woon dan nog wel in mijn eigen huis, maar ik ben verstoten uit de samenleving. Ook ik word gek van de onverschilligheid om me heen en daarom vlei ik me met de illusie dat ik word gehaat. Zijn verdriet is tweeling van mijn verdriet, ik ben wat ik versta. Zouden onze eenzaamheden ons niet kunnen samenbrengen?’ Het brengt de leraar tot gedachten over de maatschappij en de democratie die deze toestand heeft veroorzaakt: ‘Haar beslissingen en vergissingen zijn natuurrampen waar geen verweer tegen is.’ Hij begint hun: ‘economie op menselijke schaal’ te idealiseren tegen de natuurramp van de economie van ‘de meerderheid’. Het vervelende is alleen dat Gamal buiten zijn deur doet alsof hij niet bestaat; hij ziet de leraar niet staan en loopt onverstoorbaar door met zijn eeuwige versleten plastic tas, gadegeslagen door zijn meester, die hem tevergeefs tot herkenning maant.

Gamal vraagt de leraar wel eens in een wonderlijk taaltje (‘Soms komt de vertaling van binnen verkeerd naar buiten’) een brief te corrigeren die hij aan een geliefde heeft gericht. De leraar verbaast zich dan over de ondertekening: ‘God’. Vanaf dat moment begint de titel ‘Buitenlandse dienst’ er een dimensie bij te krijgen, want Gamal spreekt zijn baas op een gegeven moment ook nog aan met ‘Manier Job’. Het verhaal begint bijbelse vormen aan te nemen en alle trekken van een gelijkenis te krijgen. Kellendonk schrijft een verhaal over een werkloze Nederlandse leraar en een buitenlandse illegale werknemer; dat gebeurt origineel en virtuoos en bovendien is het wat men noemt ‘actueel’. Ondertussen herschrijft hij, met het zachtste potlood tussen de regels, het verhaal van God en Job. Alle rampen die Job in het bijbelverhaal te verwerken krijgt zijn hier samengevat in de natuurramp van de werkeloosheid en een illegaal als Gamal. God krijgt de gedaante van Gamal en dat is geheel volgens het ‘godsbegrip’ van Kellendonk, voor wie God veel weg heeft van de mens. Maar er is ook verschil en dat is ook in Gamal gepersonifieerd: de verhouding tussen Gamal en de leraar bezorgt de laatste een schuldgevoel, hoewel daar objectief gezien geen reden voor is. Deze schuldeloze schuld stemt overeen met de strekking van het bijbelverhaal. ‘Is het om niet dat Job God vreest?’ wordt in de bijbel gevraagd. En inderdaad, Job wordt in de bijbel ‘oprecht, vroom, godvrezend, en wijkende het kwaad’ genoemd en toch overkomt hem ramp na ramp. Op dezelfde manier als Job zegt de leraar zonder ergens schuldig aan te zijn: ‘Ik ben met schuld beladen, diepbedroefd.’

‘Buitenlandse dienst’ moet direct na het autobiografische essay ‘Beeld en gelijkenis’ geschreven zijn. Het ademt er de geest van. Kellendonk schrijft daarin op verzoek over zijn ‘godsbegrip’, iets waarvan hij dacht het niet te bezitten tot hij aan het essay begon. Zonder dat hij nog enig gevoelsmatig contact heeft met zijn katholieke jeugd schrijft hij niettemin nog vast overtuigd te zijn ‘van de werkelijkheid van de erfzonde en ik schaam me nog steeds ongelukkig over alles wat ik doe en ben.’ Die erfzonde heeft echter een heel andere gedaante aangenomen dan in zijn jeugd: ‘Zo beleef ik althans het feit dat de mens een onaangepast schepsel is en dat er tussen zijn binnenwereld en de buitenwereld zonder ophouden een strijd woedt die diepe ellende voortbrengt, maar ook wonderbaarlijke kunst.’ Het verhaal over de mysterieze Gamal en de leraar laat iets van die strijd zien. Gamal is de buitenwereld, God die zijn buitenlandse diensten verricht en de leraar daarmee een spiegel voorhoudt. Wanneer de leraar hem op straat ziet, loopt hij onverstoorbaar door. Ziet hij hem niet, dan voelt hij zich door hem achtervolgd, ‘als door een volgtijger’. Het verhaal eindigt met een zin die zo uit de Statenvertaling kan zijn gelicht: de leraar ziet Gamal op een avond langs zijn huis lopen zonder dat hij het een blik waardig keurt: ‘Wat ben jij voor iemand, Gamal, dat je het huis van je slavernij toen met geen blik hebt willen gedenken?’

Dit verhaal, ‘De verheerlijking’ en ‘Dood en leven van Thomas Chatterton’ zorgden ervoor dat ik mijn geheime wens dat Kellendonk na Letter & Geest weer een roman, en geen verhalenbundel, zou publiceren, even vergat.

■