Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

Waarom Klaas niet kwam
Willem Frederik Hermans: voor vermaak, ergernis en lering

Klaas kwam niet door Willem Frederik Hermans Uitgever: De Bezige Bij, 468 p., f39,50
Frans Boenders

Het moest maar eens afgelopen zijn met al die intelligente commentatoren die geen goed woord aan het socialisme willen besteden. Raymond Aron is al uitgezongen. Lang heeft hij van zijn eeuwige gelijk niet mogen genieten, en ook de zuurverdiende Erasmusprijs (Aron, hij heeft het me eerlijk verteld, was jarenlang jurylid van de stichting Praemium Erasmianum geweest) heeft deze alleraardigste onder de burgerlijke gelijkhebbers niet uit Prins Lockheeds handen mogen ontvangen. Een andere notoire Parijse socialistenvreter, Jean-François Revel, schrijft al weer vele jaren hetzelfde boek. Wanneer laat deze schitterende polemist het vervelende Cassandra-toontje varen om zich opnieuw opgewekt te storten op de stompe horens van de Franse filosofische koe?

Althans één onvermoeibare gisper van de socialistische denkbeelden blijf ik inmiddels met het grootste genoegen lezen. Hij woont in Parijs, heette vroeger Age Bijkaart, en nu weer gewoon Willem Frederik Hermans. Niet wat Hermans over het socialisme te melden heeft, is belangwekkend, het is zijn stijl die het 'm doet. Als polemisch essayist is Hermans ongeëvenaard: hij is de grootste stilist van het Nederlandse taalgebied. Wat hij over provo te melden heeft, wijkt nauwelijks af van wat Raymond Aron zo mateloos irriteerde in de beweging van mei 68: aansturen op revolutie, zoals tijdens de Parijse Commune, zonder de toenmalige oorlogsomstandigheden, de honger en de bittere armoede, kortom zonder de objectieve voorwaarden tot revolutie van 1870, moest wel uitmonden in zinloze afbraak en in de vernieling van de traditionele universiteit, het laatste restant westerse beschaving. Maar wie de oubollige toon van Arons in ongeïnspireerd Frans gestelde commentaren vergelijkt met het gedreven taalgebruik van Hermans, komt er gauw achter wie de schrijver is en wie de journalist. ‘Provo is de eerste vorm geweest waarin de roep om onmogelijke veranderingen zich manifesteerde waaraan een rijk, verwend volk, dat geen raad weet van verveling, zich te buiten ging. De razende behoefte zijn rijkdom te verkwisten aan verdovende middelen, aan het vernielen van huizen, aan doelloze gevechten met de democratisch gekozen overheid, aan bergen papier met onzin volgestencild.’

Willem Frederik Hermans, tekening Siegfried Woldhek

De waarheidspretentie van deze bewogen mededeling is aanvechtbaar, en volgens mij is dit een schoolvoorbeeld van eenzijdig commentaar. Met name op een argument als ‘de democratisch gekozen overheid’ is alles aan te merken. Maar eenzijdig ‘rechts’ is Hermans ook weer niet voor wie een paar regels verder leest: ‘En al deze destructieve luxe gefinancierd met de uitverkoop van toevallig aanwezig aardgas en de minder toevallige uitbuiting van armoedige vreemdelingen, die niet naar Nederland gekomen zijn omdat ze onze cultuur zo bewonderen en daaraan het hunne willen bijdragen, maar omdat ze honger hebben en beweren wel bereid te zijn het vuile werk te doen, waar de inheemse progressieve mensenvriend z'n neus voor ophaalt.’

Dergelijke passages doen nadenken over de grenzen van het progressieve denken en over de wankele positie van het socialisme. Waarom is het socialisme zoveel kwetsbaarder dan, bij voorbeeld, het liberalisme? Omdat het uitgaat, niet alleen van een principiële verbeterbaarheid van de mens, maar ook van een verbetering binnen de maatschappelijke verhoudingen. Terwijl in het liberalisme alles, en dus ook de maatschappelijke structuur, ondergeschikt wordt aan de heilige vrijheid van het individu. Het liberalisme hoeft niet in de mens te geloven om zijn ideologisch gedachtengoed te realiseren. Immers, het is in wezen niets anders dan de mens zelf, met zijn geldingszucht en zijn trots besef van onherleidbaarheid.

Harde wetenschap

Het socialisme daarentegen heeft geen keus. Het moet wel in de goede bedoelingen van de mens geloven. Want hoe zou anders ooit een rechtvaardige maatschappij tot stand kunnen komen? Maar juist omdat de feitelijke maatschappij nooit rechtvaardig genoeg is om ze met recht en reden socialistisch te noemen, ligt niets méér voor de hand, en is er niets gemakkelijker, dan het leveren van allerlei kritiek op de praktijk, en zelfs (of juist vooral) op de utopische theorieën van het socialisme.

In ‘Hermans’ wereldbeeld is het socialisme echter nog om een andere reden onaanvaardbaar. De werkelijkheid is chaotisch, want onkenbaar en onberekenbaar. Alleen de harde wetenschap is erin geslaagd (voorlopig nog zeer kleine) delen van de werkelijkheid te kennen, en dus vatbaar te maken voor berekening en betrouwbaarheid. Het socialisme nu beweert op een wetenschappelijke manier de wetten van de maatschappij te kennen, net zoals de exacte wetenschap de natuurwetten kent. Dat kan niet: het gaat hier om een grof en misleidend gebruik van de term wetenschappelijk, en het geeft aanleiding tot de jammerlijkste, duurzaamste vrijheidsonderdrukkingen die onze eeuw kent. Regimes, die een levensvorm prediken met als funderende waarde de gelijkheid van mensen, maken door dit vooropgesteld ideaal elk redelijk, want op de feitelijke realiteit gebaseerde samenleving onmogelijk. Niet dat het socialisme op talrijke plaatsen ter wereld voorkomt wekt verbazing: onderdrukking is immers het kenmerk van alle staten, niet alleen van de socialistische. Nee, pas echt verbazend is het dat de mensen, na alle in naam van het socialisme uitgerichte wandaden, niet wijzer zijn geworden. ‘Al hebben communisme, socialisme en alles wat erop lijkt of erop heeft geleken in die een-en-een-derde eeuw geen enkele gelegenheid verzuimd hun verschrikkingen volledig te ontplooien, de mensheid is nog altijd niet met afschuw ervan verzadigd.’ Evenmin als er in Hermans'

[p. 5]

wereldbeeld sprake is van een bevrijdende bewustwording op individueel vlak, bestaat er een kans op emanciperende maatschappijvormen. Zowel het individu als de samenleving hebben slechts de keus tussen twee kwaden. Ofte wel men tracht tijdelijk, zich zelf en de anderen misleidend, de feitelijke toestand naar zijn wil of zijn ideaal te dwingen; ofte wel men bereikt het weinig triomfantelijk inzicht in de onveranderbaarheid van mens, wereld en maatschappij. Het komt neer op de onaantrekkelijke keus tussen niet alleen zinloos maar ook gewelddadig idealisme, en fatalistisch, lucide maar nihilistisch realisme.

Informatie

‘'t Verschil tussen dagboekschrijver en romanschrijver, is dat tussen een koopman en een goochelaar,’ schrijft Hermans aan het slot van Klaas kwam niet: ‘Ik heb bij het optreden van een goochelaar me nooit niet op mijn gemak gevoeld uit angst dat ik bedrogen zou worden. Die angst verlaat me in aanwezigheid van kooplieden zelden.’ Het probleem met Hermans' essays is dat ze niet kunnen worden gerekend tot de dagboekliteratuur, noch tot de romans. Ze vormen een genre sui generis, persoonlijker dan in essays te doen gebruikelijk is, maar ook meer betrouwbare informatie bevattend dan de meeste stukken die men in weekbladen en culturele periodieken aantreft. In zijn essays ontpopt Hermans zich als een eigengereid alchimist, transmuterend wat als feitenmateriaal voorhanden ligt. Het fascinerende aan Hermans als essayist is de steeds weer anders gedoseerde mengeling van wezenlijke informatie en uiterst persoonlijke meningen. Dat geldt vooral voor de opstellen, gewijd aan andere, beroemde dan wel vergeten schrijvers.

Ook al zou iemand geen enkel boek van Guy de Maupassant hebben gelezen - en zou dat niet het geval zijn bij de meeste lezers van Klaas kwam niet? -, dan krijgt hij door Hermans' essay toch een concreet beeld van deze wat op de achtergrond geraakte Franse schrijver. In nauwelijks tien bladzijden slaagt Hermans erin te zeggen dat: a. het toeval de hoofdrol speelt in de publieke belangstelling voor een schrijver, in dit geval aangetoond aan Maupassant; b. Maupassant ernaar streefde een helder, logisch en gespierd Frans te schrijven (waardoor het de lezer meteen duidelijk wordt waarom Hermans juist aan hem een essay wijdt); c. Maupassant, hoewel los, liber en zelfs libertijns levend, beslist niet de meningen van zijn macht en rijkdom bezittende tijdgenoten vertolkte - hij was tegen het kolonialisme, de oorlog en de sociale uitbuiting; d. Flaubert, benevens Maupassants geestelijke vader, misschien ook wel diens echte vader was; e. de invloed van Maupassant op de Nederlandse naturalisten zo goed als te verwaarlozen is.

Typerend voor Hermans' manier om zijn half informatieve, half opiniërende essays af te sluiten is de koppeling van punt e. aan een algemeen kenmerk van de vaderlandse letterkunde. Het is, niet geheel onverwacht, meteen deze karakteristiek die Hermans' kritische geest in beroering brengt. ‘Die oeroude Nederlandse traditie, allereerst te pogen een eigen taal te scheppen (en dan in die taal niets van belang mede te delen...) is alles overheersend gebleven tot de huidige dag. Tenminste overheerst de traditie, dit als het neusje van de zalm te beschouwen.’

Kafka

In dit Kafka-jaar trokken de aan deze schrijver gewijde essays mijn bijzondere aandacht. In de onoverzichtelijke Kafka-literatuur trof ik nergens een betere omschrijving van het wijd verbreid adjectief ‘kafkaiaans’ aan dan in de volgende passage: ‘Kafkaiaans, dit is het predicaat van de wereld na de dood van God. Een wereld waarin het gevoel voor verschil tussen waarheid en leugen, rechtvaardigheid en onrecht, nog niet geheel is verdwenen; maar de Opperrechter is onvindbaar geworden en hoewel hij zelfs met de kwalijkste kunstgrepen en corruptie niet meer benaderd kan worden, wordt de doodstraf toch voltrokken.’ Even mooi, maar beeldrijker is deze samenvatting van Kafka: ‘Kafka's wereld is niet de vulkaan, maar de damp boven de vulkaan, is niet de stad aan de horizon, maar kan niet anders bedoeld zijn dan als de luchtspiegeling boven de woestijn, waarin wel het een en ander gezien wordt dat van de werkelijkheid is afgeleid, maar waarin niets werkelijk bestaat.’ Eenvoudiger is het gave opstel over ‘De veelgesmade graaf Gobineau’, wiens kwalijke faam berust op de misvatting dat hij de vader van het racisme zou zijn. Ik weet niet wat ik in dit stuk het meest moet waarderen, de precisie van de informatie of het ferme stilistische net waarin Hermans zijn genuanceerde, overzichtelijke gegevens vat.

Een niveau lager liggen de essays over Nietzsche. Ze steunen op een solide literatuurkennis maar ze geven lang niet de volle maat van Hermans' essayistisch kunnen. Speelt hier de ambivalentie die de schrijver ten aanzien van de meest onsystematische onder de filosofen voelt? Hermans' visie op Nietzsche blijft, geheel ten onrechte, in het duister, en te veel aandacht gaat naar de (overigens schitterend aangebrachte) kritiek op de ontoereikende Nederlandse vertaling. Zeker is, dat Hermans' visie op Nietzsches vriendin duidelijker is dan op de grote filosoof zelf: ‘Mocht Lou von Salomé op een bepaald gebied groot genoemd moeten worden, dan toch alleen als verzamelaarster van beroemdheden. De twintig door haar geschreven boeken, haar boek over Nietzsche daarbij inbegrepen, zijn waardeloos.’ Dit is de essayist op zijn krachtigst, en ik betreur alleen dat deze oordeelskracht met betrekking tot Nietzsche geheel ontbreekt.

Gelegenheidsstukken plegen bij Hermans slap uit te vallen, zoals dat over de Belgische symbolistische schilder Fernand Khnopff, wiens beroemde schilderij Des Caresses te afstandelijk wordt besproken, hij vindt hem dan ook ‘geen bijzonder oorspronkelijk talent’. Ook ‘Het huis van Balzac’, ‘De Perzen’ en ‘Piëteit’ zijn zouteloos. Hermans moet zich ergens in vastbijten om zijn niveau te halen; zonder hartstocht, opwinding of polemisch zuur krijgen zijn opstellen geen reliëf.

Popper

Het mag een wonder heten dat Hermans, als fysisch geograaf in ruste, en die zich vaak opwindt over wat links voorstelt of doet, nauwelijks kritiek heeft op de vernieling van het natuurlijke milieu, niet zelden met medeweten van Hermans' ‘democratisch gekozen overheid’. Slechts op één plaats in deze ruim 450 bladzijden las ik een zijdelingse opmerking over de hoogst bedenkelijke ecologische toestand. Typerend voor de fysische geograaf, wordt die ecologische overweging ingegeven door de lamentabele staat van een gesteente, met name het grafmonument van Marie Bashkirtseff op het kerkhof van Passy. ‘Het gesteente waaruit het is gebouwd, verpulvert als het gesteente van zoveel andere graven, onder invloed van de zuren waarmee wij de atmosfeer verontreinigen.’

Hermans is op zijn ontroerendst wanneer hij wordt geplaagd door mijmeringen over zulke simpele vragen als: waarom verwerft dichter of fysicus X wereldfaam en blijft schilder of musicus Y van dit genot verstoken! (Hermans gaat er kennelijk van uit dat beroemdheid een onverdeeld genot is). Zelfs in zijn stuk gewijd aan Jan Cremers Logboek, kan Hermans dit soort vragen niet weerstaan. Waarom wordt de ene schrijver wereldberoemd en haalt de andere, met de eerste kwalitatief vergelijkbare schrijver nauwelijks de landsgrenzen? De verbinding van schrijversroem aan de politieke en militaire overheersing mag dan op het eerste gezicht onhermansiaans lijken, in feite verklaart deze mentale schakel het ‘sadistische universum’ van waaruit Hermans vooral zijn bellettristisch werk schrijft.

Hermans blijkt in het langere essay

vervolg op pagina 9