Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 55]

Een vrouw verstrikt in de islam
Het moedige debuut van Ahdaf Soueif

Aisha door Ahdaf Soueif Uitgever: Jonathan Cape, 159 p., f39,85 Importeur: Keesing
Jan Brugman

Het komt regelmatig voor dat schrijvers in een andere dan hun moedertaal publiceren. In Europa zijn Conrad en Nabokov waarschijnlijk de bekendste voorbeelden, maar ook in Azië en Afrika is het verschijnsel verre van ongewoon. Sommigen van de Aziatische of Afrikaanse schrijvers die in het Engels publiceren behoren zelfs tot de groten in de moderne Engelstalige literatuur, zoals de Indiër Naipaul en de Nigeriaan Soyinka.

Als het land van de schrijver meer dan één taal heeft, of, erger nog, geen algemeen aanvaarde schrijftaal, dan is het heel begrijpelijk dat hij in een ander medium gaat publiceren. Maar het gebeurt ook wanneer zo'n algemeen aanvaarde en goed ontwikkelde cultuurtaal wel degelijk beschikbaar is, zoals het geval is in de Arabische wereld. Dat hangt natuurlijk samen met de kolonisatie van de Arabische landen en de grote invloed van de westerse cultuur, ook de literatuur, in deze voormalige koloniën, waar de eigen literaire tradities nu bijna geheel verdrongen zijn door westerse literatuurvormen. Vooral in Noord-Afrika hebben veel Arabische schrijvers in het Frans gepubliceerd, met name in Algerije, waar bij voorbeeld Kateb Yacine en Mohammed Dib zeer bekend zijn geworden door hun romans. In Libanon bezong een van de bards van het Libanese nationalisme zelfs zijn moedertaal - het Libanees Arabisch dus - vol vuur in het Frans: ‘Puisque lorsque j'écris une langue étrangère, / A l'ombre du silence ou dans l'or du discours, / Vous êtes ma voix, Sainte voix de ma mère, / Chaude comme l'amour.’

Dat in de Arabische landen vooral het Frans als literair medium populair is geweest, komt waarschijnlijk mede doordat de Fransen ook buiten hun koloniën altijd een bewuste cultuurpolitiek hebben gevoerd en het schrijven in het Frans op vele manieren werd aangemoedigd. Zelfs in Egypte, dat in 1882 op achteloze wijze in de Britse invloedssfeer terecht was gekomen en daar sindsdien met ferme hand binnen werd gehouden, is die Franse invloed altijd heel sterk geweest. Zo kon daar nog in 1955 een bloemlezing verschijnen van aldaar woonachtige dichters die in het Frans schreven - weliswaar niet allemaal ‘echte’ Egyptenaren (zoals uit de enigszins vage titel Poètes en Egypte al bleek) maar toch met merendeels Arabische klinkende namen.

Het is dus nogal opvallend dat de Egyptische schrijfster Ahdaf Soueif, voor wie (dat blijkt uit haar boek heel duidelijk) het Arabisch kennelijk de moedertaal is, haar eerste roman, Aisha, in het Engels heeft gepubliceerd. Zij heeft dat gedaan op een moment dat de reactie tegen de westerse cultuur in het hele Midden-Oosten een hoogtepunt heeft bereikt met de wederopleving van het islamitisch fundamentalisme, zoals dat niet altijd terecht wordt genoemd. Want ook in Egypte, dat zich nu veilig in de Amerikaanse invloedssfeer bevindt, is de invloed van deze ietwat xenofobe denkwijze groeiende, al was het alleen maar omdat de binnenlandse oppositie tevreden wordt gesteld met veel concessies aan de godsdienstige bewegingen.

Deze roman is dus een opvallend verschijnsel voor iedereen die vertrouwd is met de toestanden in de Arabische wereld, al voordat hij het boek gelezen heeft. Bij lezing blijkt het boek nog opvallender: het is namelijk geenszins een verhaal dat ‘overal’ gesitueerd kan zijn als de namen van de dramatis personae een beetje veranderd zouden worden - een genre dat zich al snel opdringt in een andere taal, en dat op zich zelf niet minder interessant zou hoeven te zijn. Aisha gaat wel degelijk over Egypte, maar zonder een streekroman te zijn of het zoveelste verhaal over het schilderachtige of voor mijn part raadselachtige Egypte. Noch is het een roman à la Durrells Alexandria Quartet, waar de ‘echte’ Egyptenaren functioneren als goedhartige figuranten achter de Engelse of Levantijnse hoofdpersonen. Het gaat wel degelijk over het andere, het ‘echte’ Egypte, zowel dat van de upper middle class als dat van het gewone volk.

Ahdaf Soueif

Onze eer

Het boek bestaat uit acht, op het eerste gezicht niet erg samenhangende hoofdstukken, die ieder op zich als kort verhaal zouden kunnen functioneren. In het eerste hoofdstuk wordt de terugkeer van de hoofdpersoon Aisha beschreven, kennelijk na een verblijf in het buitenland. Het is een teleurstelling, niet in het minst omdat het uitzicht uit haar appartement is bedorven nu er op het plantsoen ervoor een moskee, en zelfs een islamitisch instituut blijken te zijn gebouwd. Dat is in Cairo, nu waarschijnlijk de meest opgepakte stad ter wereld, heel gewoon, maar het blijkt voor het verdere verloop van het verhaal niet zonder betekenis te zijn. Het volgende tableau is een terugblik naar de jaren dat dezelfde Aisha (nu is het verhaal in de ik-vorm geschreven) in Engeland op de middelbare school was, omdat haar beide ouders een Engelse studiebeurs hadden. Het was geen succes want het meisje bleek geen aansluiting te kunnen vinden bij haar Engelse klasgenootjes. Maar zij haalde wel haar examen, met hoge cijfers voor Engelse literatuur. Dan volgt een merkwaardig intermezzo over een (andere) Egyptische jonge vrouw, die het ene aanzoek na het andere afwijst en ten slotte verstrikt raakt in het net van een halve souteneur, waar ze dank zij de krachtige steun van haar mannelijk verwanten, die een schandaal meer dan alles blijken te vrezen, kan ontsnappen. Hierop trouwt ze gelaten met de eerste de beste acceptabele kandidaat met een goede betrekking, een Peugeot en een flat in Cairo. Dit stuk lijkt wat luchthartiger, maar is wel degelijk functioneel in het geheel van de roman die, zoals gaandeweg duidelijk wordt, gaat over het probleem van de vrouw in Egypte. Het volgende hoofdstuk is een prachtige beschrijving van Aisha's beschermde jeugd waarin het kwaad niet lijkt te bestaan - alleen soms in een angstige droom - en waarin de islam niet alleen geen uitzichten belemmert maar zelfs iets vriendelijks en veiligs heeft: het kleine meisje klimt op haar grootmoeders rug als die geknield ligt te bidden en krijgt als enige verwijt te horen dat zij bijna oma's concentratie had verstoord.

In de daarop volgende episode beschrijft de kindermeid aan het kind de afschuwelijke scène toen zij op de avond van haar huwelijk door haar bruidegom, met een zakdoek om zijn vinger, werd ontmaagd, waarbij hij werd bijgestaan door een paar oudere vrouwen. De bebloede lap, het bewijs dat de bruid ongeschonden aan de bruidegom werd afgeleverd, werd aan de oom (kennelijk de oudste mannelijke verwant) ter hand gesteld, die hem triomfantelijk om zijn tulband wikkelde, zijn geweer afschoot en luid riep: ‘Onze eer, de eer van onze dochter, de eer van onze familie.’ Als het kind vraagt of de nanny nu haar bruidegom haatte, antwoordt ze vrolijk: ‘No of course not. He was a strong man, bless him. And

[p. 58]

besides he was as big as a bull.’

Hierop volgt een verhaal over dezelfde kindermeid, ditmaal over haar reacties als haar ‘sterke man’ een tweede vrouw neemt - een kritiek op de overigens vrij zelden voorkomende polygamie, die in Egypte nog steeds is geoorloofd. Het op één na laatste hoofdstuk gaat over een Egyptische jongen, een duidelijk bedoeld contrast met het macho-type dat ook in Egypte overheerst, die tot zijn vreugde werk krijgt in een dameskapsalon. Dit verhaal eindigt met de overigens vaag gehouden verkrachting van deze jongen door een van de mecaniciens van de garage aan de overkant.

Het gruwelijke slothoofdstuk beschrijft hoe de kinderloze Aisha, van haar man vervreemd, het graf van een moslimse heilige gaat bezoeken, het normale toevluchtsoord voor volksvrouwen voor al hun problemen. Hier ontmoet ze de meester-slager Farag, die haar, wanneer zij kort daarna met hem het grote volksfeest van de geboortedag van de profeet bezoekt, plotseling in een steegje op weg naar zijn huis verkracht. De angstige droom is gruwelijke werkelijkheid geworden. Op de laatste bladzijde ligt Aisha stervend op de operatietafel, na kennelijk nog het kind van Farag ter wereld te hebben gebracht.

Het is duidelijk dat deze roman, juist door de samenhang van de schijnbaar los van elkaar staande episoden, een felle kritiek is op de positie van de vrouw in Egypte, en vooral op de islam die deze positie heeft gesanctionneerd. Zelfs de au fond tamelijk goedhartige Farag kan eigenlijk alleen maar seks bedrijven in de vorm van verkrachting. In de upper middle class is het al niet veel beter dan onder het volk, want zowel de bijna door de halve souteneur verstrikte jonge vrouw als de kindermeid kunnen zich alleen maar gelaten in hun echtelijke positie schikken.

Zelfcensuur

De kritiek op de islam is in Aisha niet gericht op deze godsdienst als metafysisch systeem, maar als de sanctie en bekrachtiging van een sociaal systeem, en dat terwijl de islam juist in deze laatste gedaante zijn ‘fundamentalistische’ wederopleving doormaakt. Het lijkt mij wel zeker dat deze roman nooit gepubliceerd had kunnen worden als hij in het Arabisch zou zijn geschreven en aan een Egyptische uitgeverij aangeboden. Er is in Egypte geen preventieve censuur, maar de uitgeverijen zijn bijna allemaal staatsbedrijven en de zelfcensuur bereikt er grote hoogten, terwijl het ook altijd mogelijk blijft dat een boek uit de handel genomen wordt.

Toch denk ik niet dat de publikatie zou zijn belet wegens de kritiek op de islam, want zoals gezegd, blijkt die kritiek voornamelijk uit de samenhang tussen de verschillende onderdelen, en het is nog maar de vraag of een zich zelf censurerende Egyptische uitegever zo iets ontdekken zou. Maar waarschijnlijk zou er al voldoende reden tot ingrijpen worden gevonden in de manier waarop Ahdaf Soueif seksualiteit beschrijft - een manier die een Nederlandse lezer nauwelijks opvalt, maar een Egyptisch publiek de adem in de keel zou laten stokken. De schrijfster is docente in de Engelse literatuur aan de universiteit van Cairo en getrouwd met de Engelse dichter en criticus Ian Hamilton. Ze is dus geen balling die geen rekening meer hoeft te houden met officiële reacties, of met wat de familie er wel van moet denken. Omdat haar boek in het Engels is verschenen, en niet in Cairo maar in Londen, zullen die reacties misschien meevallen. Het is bovendien een heel mooi boek - ik weet er geen beter woord voor - een feit dat de schrijfster weer een beetje meer kan beschermen. Maar het blijft een waagstuk en een prestatie waarvoor wij in ons liberale klimaat bewondering voor moeten hebben.

■