Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 54]

De stijl van een poelier op Katendrecht
Monika Sauwer en Marcus Heeresma vertellen

Koude kermis door Monika Sauwer Uitgever: Bert Bakker 143 p., f18,90 Landgenoten door Marcus Heeresma Uitgever: De Bezige Bij 109 p., f19,50
Peter de Boer

Het is een beetje zuur voor Marcus Heeresma dat de verschijning van zijn tweede roman precies samenvalt met de publikatie van Monika Sauwers nieuwe verhalenbundel Koude kermis. Zo kan het gebeuren dat zijn roman, zoals hier, in een toevallige recensie in één adem genoemd wordt met een boek dat naar mijn mening trivialer en smakelozer is dan welk ander in 1983 verschenen Nederlands prozawerk ook.

Ik had me nog zó voorgenomen om geen flauwe grapjes te maken over de titel Koude kermis, maar de waarheid moet toch gezegd: je komt na lezing van Sauwers verhalen van een bár koude kermis thuis. Helemaal onverwacht komt dit niet. De titel van haar eerste verhalenbundel, Mooie boel, was ook al zo geschikt om haar werk ironisch te karakteriseren.

In die eerste, in 1978 verschenen bundel schetst Sauwer zich zelf - de hoofdpersoon van haar verhaal heet tenminste steevast Monika Sauwer, ‘Moon’ voor intimi - als een door het leven getekende jonge vrouw die zich met veel no nonsense-poeha, seks, drank en valium tracht staande te houden. Mooie boel bevat de onsterfelijke zinnen: ‘Zijn lul dringt zonder scrupules binnen’ en ‘Tegelijk met zijn lul was Nico klaarwakker’. Eveneens om nooit te vergeten is de passage waarin Sauwer zich even intiem waant met de schrijver W.F. Hermans: ‘Ik voel zijn lul. Hij lijkt stevig maar ik kan zo gauw niet vaststellen of het een echte erectie is, want Hermans schuift met een ruk een centimeter of tien van me af.’ Tien centimeter maar liefst, pikant! God mag weten wat Sauwer met zo'n passage voor heeft. Wil ze via Hermans de Nederlandse literatuur bruuskeren? Is het een volvette knipoog naar professor Dingelam uit Onder professoren? Non liquet. Het taalgebruik in Mooie boel is navenant: Lulsmoes, klootzak, klerelijer, klote, tut hola, trut en dergelijke Monatoetjes meer zijn hier de smaakmakers. En vanzelfsprekend trekt er een onafzienbare stoet van lekkere tieten en billen, opwindende bobbels in mannenbroeken, als ook menige ‘stijve lul’ voorbij.

Koude Kermis sluit hier naadloos op aan. Er is in de vijf tussenliggende jaren helaas niets veranderd. Met veel gevoel voor goedkoop effectbejag speelt Sauwer haar tamelijk zorgeloze jeugd, doorgebracht in het villadorp Bussum, uit tegen het keiharde leven daarna in het van oudsher door ouders en opvoeders gevreesde Amsterdam. De jeugdverhalen zijn nadrukkelijk vanuit de kinderoptiek geschreven: de jaren op de ‘Grote School’ worden gememoreerd; de eerste ongesteldheid (‘opeens een heleboel bloed in je broek’); de jaren waarin ‘Omi’ zo aardig uit de bijbel voorlas; de jaren van Donald Duck, de prismajuniores, de Marjoleintjereeks en de ongeëvenaarde Walt Disney-film met ‘Dombo en Jumbo erin’; - en kijk, daar gaat ‘Liesbeth Piesbed’, die zat ook in onze ‘keetklas’. Zúlke verhalen dus, allemaal illustratietjes van Sauwers onbewolkte meisjeshorizon, door de schrijfster met ergerniswekkend forse steken aan elkaar genaaid: ‘Toen ik vier jaar was’; ‘Ik ben negen jaar’; ‘Het is 1956’: ‘Het is inmiddels 1982’; ‘Toen ik tien jaar was’; ‘Toen Letteke weer helemaal de oude was’; ‘Toen ik een keer poep aan mijn schoenen had’... Enige ontwikkeling in al die onbetekende voorvalletjes valt er niet te bespeuren; er is slechts die ene teneur: toen was alles goed, nu is het leven een warboel geworden.

Monika Sauwer

Pijngrenzen

Deze warboel wordt in de eigentijdse, Amsterdamse verhalen uit de doeken gedaan. Niets en niemand deugt in de ogen van Sauwer; de politiek niet, het feminisme en de bijstandsmoeders niet, de ‘ouwe trutten’ in het park al evenmin. Zelfs haar vriendinnen, met wie ze regelmatig van gedachten wisselt over ‘iedere nieuwe neukervaring’, staan haar tegen. Alleen drank en seks brengen nog wat licht in de duisternis. Ik heb daar geen enkel moréél bezwaar tegen. Maar ik heb wel literaire bezwaren tegen steeds datzelfde motiefje in die altijd weer eendere zinnetjes als: ‘Hij begint me te strelen. Ik kom een paar keer klaar en dan liggen we waarachtig te naaien, hij schuin over me heen. De vlammen slaan me uit. De pijngrenzen van het genot’, die zo onbeduidend, zo smakeloos zijn dat ze wat mij betreft de pijngrenzen van het leesgenot ver hebben overschreden.

Er staat in Koude kermis werkelijk niet één zin, laat staan een passage, die er positief uitspringt. Het enige dat je na lezing van de zes verhalen bijblijft is die onverteerbaar sentimentele sfeer van de schoolmeisjesromantiek enerzijds, en de goedkope vlotheid van de in alcohol gedrenkte erotiek anderzijds. Het is een combinatie waarvoor de meest rabiate broodschrijver vermoedelijk zijn neus nog zou hebben opgehaald. Hoe dat lieve meisje weleer opeens zo'n razende bacchante kon worden, weten we niet. Het is Monika Sauwer niet om een subtiele psychologische ontleding, maar om de schreeuwende tegenstelling te doen. Contrast! Felle kleurschakering! Literatuur toch! Ik geloof ook niet dat zij zelf aan haar werk strikt literaire eisen stelt. In het slotverhaal van haar bundel voert zij een dronken architect ten tonele die verklaart dat hij ‘bloedheet’ wordt van haar ‘geile verhalen’. Haar reactie op deze lovende kritiek is kenmerkend: ‘Dank je’.

Dat Monika Sauwer haar lezer op vrijwel elke pagina op een cliché tracteert is na dit alles nauwelijks nog vermeldenswaard. We zullen ons er maar niet over opwinden dat haar hart ‘uit haar ribben vandaan’ bonkt en mensen uit haar omgeving ‘boze verzuchtingen’ slaken of ‘hun laatste levensdagen slijten’. Misschien moeten we Sauwer haar kennelijke voorkeur voor sleetse taal wel in dank afnemen. We hebben er tenminste de grappigste zin uit de hele bundel aan te danken. Zonder enige ironische bijbedoeling brengt zij in één van haar verhalen het volgende spanningsboogje aan: ‘Plotseling sta ik als door de bliksem getroffen aan de grond genageld.’ Ik ook als ik zo iets lees.

Groteske

Vergeleken bij Koude kermis lijkt Marcus Heeresma's roman Landgenoten al gauw een juweel van een boek. Maar dat is ook geen kunst! Laat ik nadrukkelijk vooropstellen dat dit boek op zich zelf beschouwd weinig om het lijf heeft. Het háált bovendien niet bij Heeresma's debuut Anna, dat bij vlagen een meesterlijke groteske is. Anna in de gelijknamige roman is een tirannieke gigante die met behulp van haar al even kolossale, naarstig vretende, zuipende en boerende vriendinnen haar schuchtere echtgenoot tot gek wordens toe treitert. Spotziek en met sardonische humor zet Heeresma deze Fellini-achtige wijven in overdadig barokke zinnen te kijk.

vervolg op pagina 58