Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 47]

Oude journaalfragmenten
Ivo Michiels begint aan een derde cyclus

De vrouwen van de aartsengel door Ivo Michiels Uitgever: De Bezige Bij, 268 p., f34,50
Jacques Kruithof

Ivo Michiels is een schrijver met een merkwaardig soort planeconomie. In een interview met Lidy van Marissing in 1969 legde hij uit hoe zijn ‘Alfa-cyclus’, waar toen nog maar twee delen van verschenen waren, samengesteld zou worden; daarna, wist hij al, kon hij dan verder werken aan het Journal brut. Enkele teksten daaruit waren reeds gepubliceerd, maar het geheel moest blijven rusten tot na de voltooiing van de grote reeks.

Weliswaar viel de ‘Alfa-cyclus’ een heel boek groter uit dan in het plan was voorzien, maar voor het overige heeft Michiels zich aan zijn woord gehouden. Nu is dan De vrouwen van de aartsengel uitgebracht als eerste deel van het definitieve Journal brut, dat een lange serie belooft te worden. Wie het werk van Michiels heeft gevolgd, komt tussen recent werk enkele zeer oude bekenden tegen, zoals het verhaal Ikjes sprokkelen. De auteur stelt in het journaal met enige verbazing vast, hoe stellig hij zich jaren geleden over dit werk heeft uitgelaten, en hoe precies het is uitgekomen. Aan De vrouwen van de aartsengel is goed te zien dat het als geheel van na Michiels' grote cyclus dateert: een verhaal als Sarah bij voorbeeld is zonder het laatste deel, Dixi(t), niet denkbaar. Heel Michiels' literaire techniek is trouwens in de cyclus tot ontwikkeling gekomen; wat hij nu doet, is ‘de exploraties van het medium taal gewoon doortrekken’, zoals hij in het genoemde interview voorspelde.

Het Journal brut berust op een manier van ‘autobiografisch schrijven’. Het doel is niet een volledige autobiografie, maar een tekst, of een reeks teksten en fragmenten, waar het eigen leven materiaal voor levert, soms voor twee versies, of beter: twee verschillende schrijfwijzen.

De autobiografische inslag verklaart de titel van dit ‘boek een’: de aartsengel is Michael, Sint-Michiel - niet als schutspatroon van de schrijver, maar als een spel met namen zoals er meer voorkomen. De vrouwen, van wie sommigen al in ouder werk zijn opgetreden, overheersen het journaal, vaak als erotische partner, soms op heel andere manieren intrigerend. Meteen al in de openingszinnen krijgen ze allen dezelfde naam, An, afkomstig uit Het boek alfa, als om de lezer er dadelijk voor te waarschuwen dat in deze teksten de ‘universalisering’ die Michiels' handelsmerk is, onverminderd wordt voortgezet.

De vrouwen van de aartsengel is overigens door allerlei toespelingen en door de gebruikte namen uitdrukkelijk met het vorige werk verbonden, zelfs met Michiels' vroegste boeken, waar hij zich van gedistantieerd heeft. Naast de vrouwen en de oorlog is het schrijverschap een voornaam thema in dit journaal, dat zowel een ‘discours de la méthode’ is, als literaire praktijk. Het anekdotische, verhalende element is hier echter bij lange na niet zo ver weggewerkt als in de ‘Alfa-cyclus’, vooral in Orchis militaris, het geval was.

Een deel van het autobiografische materiaal gebruikt Michiels hier voor de derde keer. Zijn oorlogsherinneringen zijn eerder verwerkt in het afgezworen jeugdwerk en in de cyclus. Niet voor niets noemt de schrijver (het schrijverspersonage, om precies te zijn), zich in een van de episoden Andreas: zo heet de hoofdpersoon van De ogenbank uit 1953. ‘Ik zal er blijvend zorg voor dragen dat ieder boek zin geeft aan het vorige boek,’ staat er in het begin van het journaal; het typeert Michiels als de zorgvuldige bouwer aan een opus.

Als zodanig komt Michiels ook aan het woord in de bundel Schrijven aan een opus van Hugo Bousset, die vorig jaar bij Manteau verscheen, en in Nederland te weinig aandacht heeft gekregen. Ik maak van de gelegenheid gebruik om op deze interviews te wijzen: ze geven een goed beeld van wat enkele belangrijke Vlaamse auteurs bezielt, en zijn tevens verhelderend voor de bezigheden van sommige Noordnederlandse schrijvers.

Herhalingen

Nu Michiels aan zijn derde oeuvre begint, bij wijze van spreken, kun je vaststellen dat hij het métier in zijn tweede, de cyclus, heeft geleerd. De technieken van herhaling, incantatie en litanie worden op de vertrouwde manier toegepast, de verhalende gedeelten die daarin zijn ingebed, raken los van de autobiografische aanleidingen, conform het uitgangspunt dat er geen eenvoudig te fixeren ‘ik’ bestaat, en dat zelfs het schrijvende ik niet in een tekst te vangen is.

Ivo Michiels, foto Eddy de Jongh

Hoe boeiend ik De vrouwen van de aartsengel ook vind, ik vrees dat het meer indruk zal maken op iemand die net begint Michiels te lezen dan op mensen die met zijn werk vertrouwd zijn. De vergelijking dringt zich op met Sybren Polet, wiens jongste boeken, tot en met De poppen van het Abbekerker wijf, dat vroeger dit jaar verscheen, hoofdzakelijk herhalingsoefeningen zijn. Dat gaat voor Michiels wel in mindere mate op, maar ik vind het toch een ernstig bezwaar.

Michiels zei in dat interview uit 1969 ook: ‘Ik verwacht van ieder boek dat de auteur met zijn materiaal iets doet wat vóór hem nog niemand heeft gedaan.’ Dus is het op zijn minst verwonderlijk dat Michiels ‘de derde’ voornamelijk dingen doet die Michiels ‘de eerste’ en ‘de tweede’ al gedaan hebben; ik vind dat heel jammer.

Er is een bekende uitspraak van Viktor Sjklovski, dat de inhoud van een boek niets meer is dan het resultaat van alle vormen of kunstgrepen die een schrijver toepast. Ik denk dat er ook vormen bestaan die, zeker bij herhaald gebruik, geen enkele inhoud tot stand brengen, en weinig of geen effect sorteren.

Michiels laat in een liefdesverhaal de naam Sarah Sarah Sarah van onderaan de pagina over zesentwintig bladzijden omhoog kruipen, tot de hele slotpagina ermee gevuld is. Dat is een kunstgreep die een lezer heel gauw in de gaten heeft - en ik maak mij sterk dat iemand die namenreeksen werkelijk leest.

Rijen voornamen van vrouwen en grepen uit het betekeniswoordenboek Het juiste woord (opvallend ‘onzuivere’ elementen trouwens) hebben, dunkt me, geen noemenswaardige betekenis; ze missen de kracht van de herhalingen en opsommingen in de cyclus, ze vallen buitendien in het niet bij andere passages in dit boek zelf.

Zo is er meer dat onder de maat blijft die Michiels met zijn eigen werk aangegeven heeft; ik citeer een stukje als voorbeeld uit het gedeelte dat tot de vrouw Alice is gericht.

‘...leven zeggen, dood zeggen, het opgeven zeggen, volharden zeggen, dènken zeggen, Alice, aarde denken, water denken, vuur denken, kleur denken, licht denken, goud denken, diamant denken, oeuvre denken, Alice, eens zover het grote vergeten aangebroken, Alice, bidden vergeten, zeggen vergeten, denken vergeten, alleen nog de pen/de penis, Alice, pp Alice, niet de p(ink) p(oet) uit de lokale folklore, al goed al goed, pp niettemin, Alice, en daarmee ingaan tot haar, de eeuwigheid binnendringen, diep dieper diepst... onmogelijk uit te maken wie wie is in het enkelvoud, jaja met de p en de p, Alice, waar de vagina is vanzelf de pen(is) is en waar de pen(is) opkomt de vagina leegloopt, alles één vlees, Alice...’ Met de beste wil van de wereld kan ik zulke aaneenschakelingen mooi noch ontroerend, geestig noch onmisbaar vinden. Het zijn zwakke plekken in een journaal dat niettemin de moeite waard is. Het ontleent zijn ‘zin’ meer aan vorige boeken, dan dat het die in een nieuw daglicht zet, maar uiteraard is er in de volgende delen nog van alles mogelijk. Men kan slechts vurig hopen dat Michiels bij de samenstelling daarvan wat kieskeuriger te werk zal gaan. Aartsengelen moeten op hun tellen passen, leert de historie.

■