Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 45]

Requiem voor een zwaargewicht
Kolakowski's geschiedenis van het marxisme deel drie

Geschiedenis van het marxisme door Leszek Kolakowski Uitgever: Het Spectrum, 3 delen, f69,90 per deel
Bart Tromp

Het laatste deel van Kolakowski's formidabele drieluik van ontstaan en ontwikkeling van het marxisme gaat gebukt onder moeilijkheden die niet golden voor de twee voorafgaande. De auteur somt ze op in een kort voorwoord. De stof die besproken moet worden is zo omvangrijk dat geen enkele historicus deze voldoende kan beheersen. Een tweede moeilijkheid is het gebrek aan afstand dat de auteur bij zich zelf constateert. Niet alleen was hij zelf een van de leidende persoonlijkheden die in de jaren vijftig gestalte gaven aan het neomarxisme, hij was ook persoonlijk bevriend met veel van de andere protagonisten.

Liever dan rechter in eigen zaak te zijn is hij over deze laatste fase van het marxisme niettemin minder uitvoerig dan over eerdere - ze doodzwijgen was echter ook onmogelijk. Het laatste hoofdstuk, dat zowel het marxistisch ‘revisionisme’ in Oost-Europa, het ‘derde-wereld-marxisme’ à la Mao Zedong, en het ‘new left’-marxisme in het Westen behandelt, zou, zo stelt Kolakowski, zonder moeite uitgebreid kunnnen worden tot een vierde deel. Maar, zo besluit hij, ik ben er niet zeker van dat het onderwerp zelf dat wel waard is.

Als wij deze drie voorbehouden nader onder ogen zien, dan lijkt het eerste niet meer dan een beleefdheidsfrase. Kolakowski refereert in dit derde deel aan vrijwel alle belangrijke bewegingen en denkers die zich na 1920 ‘marxistisch’ hebben genoemd. Zijn enige omissie acht ik dat hij geen aparte aandacht besteedt aan het Amerikaanse marxisme, met name dat van de jaren dertig. Legt men naast zijn derde deel Marxism after Marx, een minder diepgravend, encyclopedisch en alleszins competent overzicht van David McLellan, dan valt op dat de laatste alleen de school van Della Volpe en het Amerikaanse marxisme noemt naast de denkers en scholen die Kolakowski behandelt. Nu, een paar jaar na dato, is al duidelijk dat de belangstelling voor de school van Della Volpe een kortstondige mode was, door niets anders dan de zucht naar Iets Nieuws van de redactie van de Britse New Left Review ingegeven. McClellan negeert daarnaast twee van de drie interessantste Amerikaanse marxisten (de derde is Paul Sweezy): Edmund Wilson met zijn voor die tijd uitnemende geschiedenis van het marxisme To the Finland Station, maar vooral natuurlijk Sidney Hook, die zowel op het terrein van de theoretische geschiedenis (The Hero in History) als op dat van de interpretatie van Marx (From Hegel to Marx) even baanbrekend als veronachtzaamd werk heeft verricht. Die loochening van zijn bijdrage zou overigens wel eens wat te maken kunnen hebben met het feit dat Hook al snel afscheid nam van het marxisme - net als Wilson - maar er daarnaast een van de meest gedreven critici van is gebleven. Kortom, als het om volledigheid gaat, hoeft Kolakowski zich niet te schamen.

Het tweede en derde voorbehoud hangen eigenlijk onontwarbaar met elkaar samen. Wie over een zo complex verschijnsel als het marxisme wil schrijven, moet weten wat de aanhangers heeft bezield en bewogen, maar hij mag zich daarmee niet tevreden stellen; hij moet ook vanuit het standpunt van een buitenstaander wagen te oordelen. Deze methodische regel werd ooit door Marx Weber geformuleerd, en wellicht zijn het Kolakowski's studies over Nederlandse protestantse sekten in de zeventiende eeuw geweest die hem beter voorbereid hebben op het werk dat hij hier heeft verricht dan zijn eigen verleden als grondlegger van het revisionistisch marxisme in Polen. Hier mogen de dingen niet door elkaar worden gehaald: dat Kolakowksi's oordeel over het marxisme uiteindelijk vernietigend is, doet niets af aan de wijze waarop hij de denkbeelden en denkers van het marxisme serieus neemt. Het een en het ander heeft zelfs alles met elkaar te maken. Vandaar dat de onmiskenbare narrigheid in het laatste hoofdstuk niet alleen de consequentie is van een Odysseus die in het zicht van zijn Ithaca geen zin meer heeft aan een nieuwe reeks spannende nieuwe avonturen. Het is inderdaad, veeleer, de overtuiging dat de nieuwste marxistische scholen intellectueel oninteresant zijn. Iets nieuws is er nooit onder de zon, maar het is inderdaad niet goed mogelijk onder het ‘marxisme’ van de jaren zestig en zeventig nog iets te vinden dat origineel is, of dat al niet op een veel verfijnder peil eerder door al dan niet vergeten voorlopers is geformuleerd.

Leszek Kolakowski, tekening David Levine

Drie nul, dus, voor Kolakowski.

Denkers/doeners

Van geheel andere aard is een ander probleem, dat zich al aankondigde in het tweede deel, maar dat nu tot volle wasdom is gekomen. Na 1917 valt het marxisme definitief uiteen in denkers en doeners. De eenheid van theorie en praxis die in zekere zin nog had bestaan toen politieke leiders als Bebel, Jaurès, Adler ook op eigen verdienste marxistische intellectuelen waren, terwijl denkers als Hilferding, Kautsky, Bernstein en Luxemburg een ernstig te nemen invloed hadden op de politiek, - die eenheid is nu definitief teloor gegaan. Het marxisme is uiteen gevallen in wat Kolakowski in zijn vroegere werk het institutionele marxisme noemt, de leer die officieel wordt vastgesteld en afgedwongen door de communistische machthebbers, en in afzonderlijke denkers en scholen, die eigenlijk alleen maar gedijen in pluralistische niet marxistische staten. Aan de ene kant versteende het marxisme tot een geïnstitutionaliseerde partijideologie die, hoewel politiek effectief, elke filosofische waarde mist; aan de andere kant werd het gecombineerd met andere tradities in het denken, tot een punt waarop het ophield een helder eigen contour te hebben en slechts een van de vele bijdragen aan de geschiedenis van het denken werd. Dat is, in één zin samengevat, de geschiedenis van het marxisme in de twintigste eeuw.

De eerste vier hoofdstukken van dit deel zijn gewijd aan de ontwikkeling van het institutionele marxisme, en onvermijdelijk moet Kolakowski hier een veeleer sociologische dan

[p. 46]

cognitief-filosofische toon aanslaan. Niet de inhoud van het marxismeleninisme is immers interessant, maar de wijze waarop het maatschappelijk en politiek functioneerde en functioneert. Deze vier hoofdstukken zijn geschreven op een toon van onderkoelde razernij. Het is mogelijk op sommige historische details kritiek uit te oefenen, maar dat laat de grote lijn van Kolakowski's analyse onaangetast.

Eén van de merkwaardigste fenomenen die zich soms in dit deel van Kolakowski's meesterwerk voordoen is de wijze waarop hij - onbewust, naar alle waarschijnlijkheid - de redeneertrant van Marx overneemt. Dat is bij voorbeeld het geval als hij met overdonderende logica een eind maakt aan de trotskistische of links-communistische mythe dat het communisme een reine zaak was gebleven als Lenin (of eigenlijk Stalin) maar niet een eind had gemaakt aan de interne vrijheid tot discussie in de communistische partij. Net als Marx in een van zijn eerste gepubliceerde geschriften streng logisch redenerend uitlegt dat wie de persvrijheid aantast, de vrijheid in zijn algemeenheid verkracht, zo legt Kolakowski onverbiddelijk uit dat wie alle politieke meningsverschillen onderdrukt ook niet zal toelaten dat ze zich - onvermijdelijk - manifesteren in het enige orgaan waar ze eerst nog wel worden toegelaten: de partij.

Op dezelfde manier is zijn verklaring van de voor velen onbegrijpelijke lafheid waarmee door de jaren heen de communistische slachtoffers van ‘zuiveringen’ zich bij hun processen gedroegen - voor zover deze zich in het openbaar afspeelden - getekend door de logica van het totalitarisme. In feite bevestigt Kolakowski de juistheid van Koestlers argument in Nacht in de middag. Hij citeert de Oude Bolsjewiek I.M. Stetlov, die, gevraagd naar de reden waarom alle beklaagden in de Moskouse processen de meest waanzinnige bekentenissen aflegden, antwoordde: ‘Ieder van ons stond tot zijn ellebogen in het bloed. Een politieke doctrine die elk zedelijk principe als een lage vorm van opportunisme aanklaagt, laat zijn aanhangers geen enkele ruggegraat.’ Zijn bitterste woorden heeft Kolakowski dan ook over voor de linkse intelligentsia in het Westen die zich voor een groot deel steeds weer liet overdonderen door de ideologie van het communisme, maar blind bleef voor de werkelijkheid. ‘Zij die zich als George Orwell, een idee vormden van het communisme op basis van de feiten in plaats van op basis van doctrinaire vooronderstellingen werden onthaald op haat en verontwaardiging. Huichelarij en zelfverblinding waren het permanente klimaat gaan vormen van intellectueel links.’

Lukács

Na de wederwaardigheden van het institutionele marxisme behandelt Kolakowski in de rest van dit boek achtereenvolgens Trotski, Lukács, Korsch, Goldmann, de Frankfortse School, Marcuse, Bloch, en in een afsluitend hoofdstuk de ontwikkelingen in het marxisme na de dood van Stalin. Daarin worden institutioneel en intellectueel marxisme door elkaar beschreven.

Vrijwel al deze afzonderlijke hoofdstukken laten zich lezen als korte, maar briljante samenvattingen en waarderingen van de betrokken denkers. Kolakowski slaagt er daarbij steeds weer in een perfecte, evenwichtige en kernachtige samenvatting van het werk van deze marxisten af te sluiten met een meestal even perfecte doch vernietigende beoordeling - alleen in het geval van Adorno ben ik het met die laatste fundamenteel oneens.

Het meest interessante is echter zijn hoofdstuk over Lukács, en wel om twee redenen. In de eerste plaats is iedereen het erover eens dat Lukács het werk van Marx heeft gered van het vulgaire marxisme tussen 1883 en 1921; in de tweede omdat Kolakowski de hegeliaanse interpretatie van Marx door Lukács consequent in deze trilogie heeft gebruikt en aanvaard. Hier echter is Kolakowski onverbiddelijk. Hij veegt de vloer aan met de ideeën die inhouden dat het stalinisme een ontaarde vorm van marxisme is omdat in die laag bij de grondse uitleg van het marxisme de verheven achtergrond van de Duitse idealistische filosofie was vergeten. Ideeën die niet in het minst afkomstig zijn uit de geschriften van Lukács zelf.

Volgens Kolakowski is de interpretatie die Lukács van Marx gaf de juiste, maar dat maakt nog niet dat de theorie van Marx daarom juist is. Integendeel: Kolakowski legt even precies als overtuigend uit dat Lukács, met zijn hegeliaanse opvatting van Marx, een intellectueel veel hoogwaardiger, en dus moreel walgelijker, verdediging van het stalinisme gaf, een verdediging die nog eens wordt onderstreept door zijn muizige kritiek erop aan het eind van zijn leven. In feite herhaalt Kolakowski het oordeel dat George Lichtheim ooit over Lukács velde: ‘een intellectuele ramp’. Kolakowski: ‘Lukacs is wellicht het meest treffende voorbeeld in de twintigste eeuw van wat genoemd mag worden: het verraad van de rede door diegenen van wie het het beroep is deze te gebruiken en te verdedigen.’ In zijn - helaas beknopte - slothoofdstuk tekent Kolakowski het marxisme als de zoveelste poging tot zelf-vergoddelijking van de mensheid, die als altijd eindigt een kluchtig aspect te zijn van het menselijk tekort. ‘Heden ten dage verandert marxisme de wereld evenmin als het deze beschrijft.’ Het is alleen nog maar een repertorium van slogans waarmee uiteenlopende belangen worden georganiseerd - waarvan de meeste in een verwijderd verband staan tot die waarmee het marxisme zich oorspronkelijk identificeerde. Requiem voor een zwaargewicht, dat is wellicht de meest passende titel voor het meesterwerk van Leslek Kolakowski, een trilogie die iedereen die zich bezighoudt met marxisme, socialisme, communisme en de Oost-Westverhouding grondig gelezen zou moeten hebben, en liefst ook nog begrepen.

■