Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 37]

Op-en-top een tijdgenoot
Peter Härtling heeft oplossingen voor elk probleem

Das Windrad door Peter Härtling Uitgever: Luchterhand 224 p., f37,50 Importeur: Nilson & Lamm
Gerda Meijerink

‘Wie zijn wij? Waar komen wij vandaan? Waarheen gaan wij? Wat verwachten wij? Wat verwacht ons?’ Deze eerste zinnen van Ernst Blochs Prinzip Hoffnung, schreef Peter Härtling een jaar geleden in de Süddeutsche Zeitung, verwikkelden hem in een avontuur dat een spoor in zijn leven tekende en waarvan het einde zich niet liet afzien. Het lijkt erop dat Peter Härtling met zijn roman Das Windrad zijn avontuur heeft willen bekorten. De roman is een poging om hoop in te lossen voor de vervulling ervan. Een nieuwe toekomst tekent zich af. Härtling, de architect van een ‘heile Welt’?

Tijdens de vredescongressen die de laatste twee jaar op instigatie van Duitse schrijvers uit Oost en West zijn gehouden, was het Prinzip Hoffnung niet van de lucht. Zo moeilijk als het was voor de schrijvers om politieke en militairstrategische analyses te maken die boven het niveau van borreltafelgesprekken uitstegen, zo gemakkelijk was het antwoord op de vraag wat de taak van de schrijver tegenover de dreiging van de nucleaire ondergang inhield: waarschuwen en alternatieven bieden, de hoop gestalte geven. Het was de vraag hoe de literatuur zou reageren op de verklaringen en oproepen van de vredescongressen. Zou er een ‘Wende’ plaats vinden? En hoe zou die er dan uitzien?

Het hoeft ons niet te verwonderen dat er niets merkbaar is van een utopische golf of van een soort vredeswind in de nieuwste Duitse literatuur. De vogeltjes zingen ook verder zoals ze gebekt zijn. Een aantal gerenommeerde schrijvers bevindt zich niet aan de schrijftafel maar voor de poorten van Amerikaanse leplaatsen of aan de rand van startbanen, de jonge garde beweegt zich op het gebied van het ‘zeitkritische Psychologismus’, een begrip dat door Reich-Ranicki in zwang is gebracht. In dat ‘zeitkritische Psychologismus’ viert de Einzelgänger hoogtij die in zijn extreme situatie exemplarisch is voor de situatie van de mens in de wereld. Met kunst en vliegwerk houdt de excentriek zich staande in het leven en daarmee is dan het uiterste volbracht. Veel hoop in de zin van Ernst Bloch is daaruit niet te putten.

Peter Härtling lijkt de uitzondering op de regel te zijn. Das Windrad is een boek dat een positieve geest ademt en het is niet voor niets dat Härtling overal waar de vredesbeweging acties uitvoert uitgenodigd wordt om uit Das Windrad voor te lezen. Zijn woorden zullen er bij de voorvechters voor de vrede er bij de milieuactivisten zeker ingaan als Gods woord in een ouderling, maar mij bevalt het boek niet. Ik zou liever willen dat het anders was, want wat Peter Härtling schreef heb ik tot dusver altijd met veel genoegen gelezen. Zijn Hölderlin ('76), zijn Hubert oder die Rückkehr nach Casablanca ('78), zijn Nachgetragene Liebe ('82) en ook het verhaal Die dreifache Maria ('82) over de grote liefde van Eduard Mörike voeren figuren ten tonele die in al hun extremiteiten exemplarisch zijn voor de vervreemding en de tragiek van het menselijk bestaan. Ze zijn psychologisch nauwkeurig getekend, maar weer net niet zó scherp aangezet dat niet een rest van geheim blijft bestaan, iets van het onverklaarbare dat een levensloop belangwekkend maakt. Aan Georg Landerer, de hoofdpersoon van Das Windrad, blijft echter niets te ontraadselen over, in een egaliserend neonlicht gebaad passeert deze op-en-top tijdgenoot de revue en dan heb je het boek al weer uit, definitief uit.

Heroriëntatie

Georg Landerer heeft de middelbare leeftijd ruimschoots bereikt, hij is vadsig en moe geworden, zijn hart begint kuren te vertonen: wat te doen? Een nieuw leven beginnen natuurlijk! Als de roman begint, heeft Landerer deze beslissing al genomen, hij heeft zijn bloeiende drukkerij verkocht, zijn vrouw zijn vertrek aangekondigd en we zien hem op een herfstige ochtend de huissleutels in de brievenbus van het zojuist door hem verlaten huis deponeren. Een koffer met kleren is alles wat hij meeneemt. In een dorpje in de Schwäbische Alb neemt hij zijn intrek in een hotel dat hij vroeger vaak met zijn gezin bezocht, liefderijk wordt hij door de eigenares en haar dochters opgenomen. Ook een bevriende arts in het dorp en een jongen, Leo, die een delta-vliegschool runt, bekommeren zich om hem. De eerste weken benut Landerer om over zijn verleden na te denken, hij schrijft ook een brief aan zijn vrouw die hij niet verstuurt, hij is, dat zie je zo, bezig zich te heroriënteren. Na een poosje reist hij af naar Husum om daar een vroegere geliefde op te zoeken maar ziet al ras in dat er geen weg terug bestaat: het nieuwe leven begint nu echt.

Peter Härtling

Terug in Schwaben trekt hij in bij de beeldhouwer en uitvinder Kannabich, een hoogst eigenzinnige figuur die een afgelegen huis bewoont en een visionaire wereldverbeteraar is. Kannabich ligt met allerlei instanties overhoop die zijn plan om een windmolen te bouwen waarmee hij elektriciteit wil opwekken, torpederen. De beide mannen besluiten om het project toch door te zetten. Van alle kanten stromen jonge mensen toe om behulpzaam te zijn, de bouw van de molen krijgt een symbolische betekenis voor alles wat tot de alternatieve beweging behoort, zelfs een paar boeren verlenen hand- en spandiensten. Als de windmolen op een dag ten aanschouwen van honderden sympathiserenden wordt opgericht, verschijnt ook de politie die de menigte uiteendrijft, de molen demonteert en zich alleszins onmogelijk gedraagt. De teleurgestelde Kannabich pleegt zelfmoord, Landerer werpt zich op als zijn evangelist, reist van hot naar haar om lezingen over Kannabich en diens ideeën te houden.

Maar ook Landerer wordt teleurgesteld door het gebrek aan wilskracht en realiteitszin van de alternatieve jeugd tot wie hij spreekt. Hij zoekt zijn heil bij een groep jonge mensen die als collectief een drukkerijtje in Tübingen heeft opgezet waar het oude handwerk nog wordt bedreven, hij treedt als adviseur toe tot dit collectief. Ten slotte woont hij op een eenvoudige etage in de buurt van een kindertehuis waar de autistische jongen Pokko is ondergebracht, met wie hij in de loop van de tijd een vertrouwensrelatie heeft opgebouwd. Met Pokko brengt hij zijn vrije tijd door, be-

[p. 39]

hoedzaam leert hij hem spreken. In Pokko ziet hij een nieuwe generatie opgroeien die de taal niet als cliché hanteert, maar de woorden opnieuw geboren laat worden.

Vrouwvriendelijk vrijen

Voorwaar een geëngageerde roman! Er is geen actueel probleem te bedenken of het wordt wel even aangestipt. En dat niet alleen: er wordt een oplossing voor gevonden. Midlife-crisis? Geef je gezin en je werk eraan en begin opnieuw. Het kán, je zult het zien. Het milieuprobleem? Kleinschaligheid, heus, geen vuiltje aan de lucht. Generatieconflict? Stel je open voor jonge mensen, ze halen je met open armen binnen! Eenzaamheid? Een autistisch kind zal je vriend zijn, dat lost alles op. Erotiek? Maar natuurlijk ontmoet Landerer een scholiere (!) die het initiatief neemt en bij hem in de koffer kruipt - ze brengt hem bovendien in een handomdraai het nieuwe vrouwvriendelijke vrijen bij (wat in dit geval betekent dat zij bovenop mag).

Het ergerlijke van dit boek is dat het problemen zozeer versimpelt dat het lijkt of ze niet bestaan. Er ligt een gevaarlijk zwart-wit denken aan ten gronde, er ligt een eenvoudig Freund-Feind-Bild op de loer dat - geheel tegen de bedoeling van de schrijver in - polariserend werkt. Vertegenwoordigers van de overheid en de politie zijn zonder uitzondering kortzichtig en dom, bijna koddig in hun grenzeloze waan - de aanhangers van het alternatieve leven daarentegen zijn gevoelig, geduldig, liefdevol. De mannen ontdekken de nieuwe zinnelijkheid en beoefenen de nieuwe tederheid. ‘Ze werkten hard, groeven de gaten voor het fundament, brachten de beschotting aan, spraken elkaar moed toe, raakten elkaar af en toe aan alsof ze energie op elkaar wilden overdragen...’ En verderop: ‘De moeheid dreef ze naar elkaar toe. Ze zochten elkaars nabijheid, bescherming. Zo bleven ze een poosje staan, dicht bijeen, ze knuffelden elkaar, een kluwel dampende lichamen...’. Behalve bij elkaar wordt een diep begrip gevonden bij een paar katten die uiteraard feilloos op de emoties van de mensen reageren (mijn kat blijft gewoon liggen als ik het rot heb!).

Enige nuance probeert Härtling te betrachten als hij het jongerenprobleem ‘behandelt’. Hij onderscheidt ‘kaputte Kreaturen’ waarvan de wilskracht gebroken is, die slechts somber voor zich uitstaren, waarin de hoop geblust is en de ‘zachte types’, waar ook niet veel van te verwachten is: ‘Hij voelde zich geïrriteerd door die al te zachte, die lusteloos bescheiden, die door frustratie vreedzaam geworden jonge mensen - ondanks hun vriendelijkheid. Ze dreven op hem toe en weer van hem weg, bijna geruisloos, hun gemompel leek op dat van stervenden.’ De derde groep jongeren vormen de daadkrachtigen, zij die met alternatieve projecten bezig zijn en aan een nieuwe toekomst bouwen. De daad! Natuurlijk. Kiest ook niet Faust uiteindelijk voor de daad als de hoogste verwerkelijking van de mens? Das Windrad is een positief boek, ik zei het al. Jammer toch dat Härtling het niet kan laten om een aantal vrouwen een uiterst negatieve rol toe te bedelen. Een sociaal werkster (behoort tot het vijandige kamp!) lijdt aan magerzucht; een boekhandelaarster is een bazige zakenvrouw, hard en ongevoelig; een op drift geraakt meisje wordt verantwoordelijk gesteld voor het autisme van haar kind dat ze bovendien schromelijk verwaarloost en eenvoudigweg in de steek laat. Maar laat ik eerlijk zijn: er komen ook moederlijk zorgende vrouwen voor en bij herhaling lieve, erg jonge meisjes die met de veel oudere - en allesbehalve aantrekkelijke - hoofdpersoon naar bed gaan. ‘Ben je mijn vader of mijn geliefde? Ik weet het niet. Prima zo.’ Gelukkig maar.

Das Windrad is daarom een belangwekkend boek omdat het feilloos illustreert dat de zogenaamde geëngageerde roman, wanneer dat ‘geëngageerd’ op een oppervlakkige manier wordt opgevat, gedoemd is te mislukken. Die vorm van geëngageerdheid is al lang niet meer een zaak van de literatuur. De journalistiek kan dat veel beter. Misschien is het wel helemaal niet zo goed voor schrijvers om van die congressen te organiseren en zich met actiegroepen te bemoeien. Härtling is er in ieder geval danig van in de war geraakt.

■