Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 29]

Nerveuze gejaagdheid
Twee boeken over Ingeborg Bachmann

Paul Beers

Op 17 oktober 1983 is het tien jaar geleden dat de Oostenrijkse schrijfster Ingeborg Bachmann in Rome aan de gevolgen van een brandongeval overleed. Was dat overlijden nog ‘klein nieuws’ ook in de Nederlandse kranten, daarna is het opvallend stil geweest rond deze schrijfster, die tijdens haar leven toch voldoende de aandacht had getrokken. Maar er lijkt een kentering op komst. Die Zeit wijdde in oktober 1981 een groot artikel aan haar naar aanleiding van het feit dat haar roman Malina tien jaar daarvoor was verschenen, en in 1982 verscheen bij Löcker Verlag onder redactie van Hans Höller een bundel gedegen essays over haar werk onder de titel Der dunkle Schatten, dem ich schon seit Anfang folge, met als ondertitel ‘Ingeborg Bachmann - Vorschläge zu einer neuen Lektüre des Werks’.

‘Een nieuwe lezing’? Dat is polemisch bedoeld tegen een aantal eerdere aan Bachmann gewijde essays uit de jaren '60 en '70, waarvan sommige volgens Höller bijna uitsluitend oog hadden voor de esthetische aspecten van haar poëzie, terwijl andere kritiek meenden te moeten uitoefenen op Bachmanns vermeende gebrek aan maatschappelijk engagement. Ook Ria Enders signaleert in Die Zeit dat de kritiek van de jaren '70, die met Malina maar weinig raad wist, de geschiedenis in zal gaan als die van een ‘fetisj-achtige concentratie op maatschappelijk-politieke verschijnselen’. Tegen deze eenzijdigheid en kortzichtigheid wil de nieuwe essaybundel zich richten en opwekken tot een kritiek die zich niet op de eerste plaats tegenóver het werk plaatst, maar er een kritische relatie mee aangaat die zowel oog heeft voor de esthetische als voor de tijdbepaalde, vrouwgebonden aspecten ervan.

Maar ik loop te ver vooruit, want over wat voor werk gaat het eigenlijk? Over een uitzonderlijk veelzijdig en indringend oeuvre dat in verschillende golfbewegingen en wisselend naar genre gespannen ligt tussen de jaren 1953 en 1973. In 1953 debuteerde Bachmann op zevenentwintigjarige leeftijd met de gedichtenbundel Die gestundete Zeit, een bundel die zozeer de aandacht trok dat hij haar een coverstory in Der Spiegel opleverde. Of was het meer dat ze een jonge vrouw was met kortgeknipt ‘existentialistisch’ haar, opstaande kraag, en knalrode mond? Hoe dit ook zij, het werk zelf vertoont nooit een spoor van effectbejag, modieusheid, het is en blijft doortrokken van een grote ernst, haar relatieve beroemdheid heeft haar innerlijk niet aangetast.

In 1956, ze is dan dertig, volgt haar tweede poëziebundel, Anrufung des grossen Bären. Ze krijgt er een prijs voor, zoals dat in het vervolg met bijna al haar publikaties het geval zal zijn. Er volgen enkele hoorspelen en verschillende libretti, alle bij muziek van Hans Werner Henze. Maar de dichtader droogt op. Van 1957 tot 1961 telt het Verzameld Werk twaalf gedichten, van 1964 tot 1967 nog slechts zes.

Traumatische ervaring

In 1961 is inmiddels de verhalenbundel Das dreissigste Jahr verschenen, een bundel die in tal van opzichten nog de hand van de dichteres verraadt. Het is interessant te zien hoe Bachmanns literaire taal zich gaandeweg meer en meer van de poëzie verwijdert in de richting van het zuivere proza. Das dreissigste Jahr is zo een tussenstation op de weg, waarvan de in 1972 verschenen verhalenbundel Simultan het eindpunt is. Maar al is Bachmanns taal steeds ‘onversierder’ geworden en het verhaal dat verteld moet worden steeds belangrijker, dat wil niet zeggen dat er nu van een rechtlijnig proza sprake is. Integendeel, haar roman Malina uit 1971 geldt terecht als haar moeilijkste, meest duistere werk. De moeilijkheid ligt hier echter niet zozeer op het vlak van de taal zelf als wel in wat er achter de taal ligt, in het feit dat er traumatische ervaringen moeten worden uitgesproken die in het hele oeuvre nog niet aan bod lijken te zijn gekomen. Malina wordt gedragen door een vrouwelijke ik-figuur die psychisch op de rand van de afgrond balanceert, en met haar balanceert de roman op de rand van het zegbare.

Ingeborg Bachman

Of die ik ook de schrijfster is? Daar zijn vele aanwijzingen voor, en de tastbaarste is wel deze dat in de kamer van de ik een aantal papieren ligt waarop staat ‘Drei Mörder’ en zelfs ‘Todesarten’. Bachmann zelf zegt ervan: ‘Malina is uitdrukkelijk een autobiografie, maar niet in de traditionele zin. Een geestelijke, denkbeeldige autobiografie. Deze alleenspraak, deze nachtelijke existentie heeft niets te maken met de gangbare autobiografie waarin bepaalde mensen hun levensloop en avonturen vertellen.’

Malina staat overigens niet op zich zelf, maar was geconcipieerd als een van drie romans die te zamen de cyclus ‘Todesarten’ moesten vormen. De term ‘Todesarten’ is waarschijnlijk ontleend aan de door Bachmann bewonderde Brecht die in Me-ti, Buch der Wendungen schrijft: ‘Viele Arten zu töten - Er zijn vele manieren om te doden. Je kan iemand een mes in zijn buik steken, iemand het brood uit de mond stoten, iemand niet genezen van een ziekte, iemand een slecht huis toewijzen, iemand in zijn werk afbeulen tot hij erbij neervalt, iemand tot zelfmoord drijven, iemand de oorlog in sturen, enz. Slechts weinig hiervan is in onze staat verboden.’

Leggen we dit naast het voorwoord dat Ingeborg Bachmann uitsprak toen zij al in 1966 in Duitsland voorlas uit Der Fall Franza, een van de beide onvoltooid gebleven romans van de cyclus: ‘Onder de manieren waarop wij kunnen sterven (Todesarten) vallen ook de misdaden. Dit is een boek over een misdaad.’ Het kan toch niet zo zijn, zegt zij, dat na de oorlog ‘het virus misdaad’ plotseling uit de wereld verdwenen zou zijn? Het is alleen maar veel moeilijker geworden misdaden te plegen, ‘en daarom zijn deze misdaden zo verfijnd dat we ze nauwelijks kunnen opmerken en begrijpen, hoewel ze dagelijks in onze naaste omgeving worden begaan.’ In ‘Todesarten’ heeft Ingeborg Bachmann zich tot taak gesteld enkele van deze misdaden onder het vergrootglas te leggen.

[p. 30]

‘Drei Mörder’ staat voor: drie manieren waarop vrouwen door mannen tot wanhoop worden gebracht en de dood in gedreven.

In Malina lijkt het noodlot niet zozeer belichaamd in de mannelijke hoofdpersonen Malina en Ivan als wel in ‘der dritte Mann’, de vaderfiguur die in dromen de vrouwelijke hoofdpersoon teistert. Niet toevallig vormt het hoofdstuk waarin hij verschijnt de overgang tussen ‘Glücklich mit Ivan’ en het laatste hoofdstuk ‘Von letzten Dingen’, waarin de hoofdpersoon meer en meer desintegreert. De diepste oorzaak hiervan lijkt te liggen in het herleven van de trauma's van het verleden die nooit overwonnen kunnen worden. De vader is zo de verantwoordelijke voor het totale gebrek aan innerlijke zekerheid waaronder de ik-figuur lijdt. Dat maakt haar weer des te afhankelijker van haar relaties met Malina en Ivan die beide ontoereikend zijn zonder dat deze mannelijke hoofdpersonen duidelijk schuld treft.

In Der Fall Franza is Franziska Ranner ‘der Fall’ van haar echtgenoot, een vooraanstaand psychiater in Wenen die zijn inmiddels derde echtgenote tot psychiatrisch ‘geval’ heeft gedegradeerd. Hier is het duidelijk dat de ‘partner’ de vrouw stelselmatig heeft uitgehold en vernederd, tot zij in een kliniek is opgenomen. De roman begint als ze zich met haar vijf jaar jongere broer Martin terugtrekt in het vroegere ouderlijk huis in Karinthië om enigszins op verhaal te komen. Met hem vertrekt ze naar de Soedan en Egypte, waar ze een Duitse arts, van wie ze weet dat hij in de oorlog dodelijke injecties heeft gegeven, om eenzelfde injectie vraagt: ‘Ik kan het niet meer uithouden, ik kan niet meer verder.’ Maar hij weigert en onttrekt zich aan een verdere confrontatie. Bij een bezoek aan de piramide van Gizeh - haar broer is elders - wordt ze lastig gevallen door een exhibitionist, en in haar kwetsbaarheid is dit de druppel die de emmer doet overlopen; het herinnert haar aan een soortgelijke ervaring in de bibliotheek van Wenen, het herinnert haar aan haar man, en nadat zij door de vreemdeling al met haar hoofd tegen de muur is gestoten, herhaalt ze dit met alle kracht zelf en bezegelt zo haar lot.

Ontreddering

Wat in het latere werk opvalt, is de kwetsbaarheid, de psychische labiliteit van de altijd vrouwelijke hoofdpersonen. Dat Bachmanns werk niet kan worden opgeëist door de radicaal-feministische stroming in de literatuur, komt omdat Bachmann te intelligent is om al het ongeluk dat vrouwen ondergaan alleen aan de mannen toe te schrijven. Franza is stellig het slachtoffer van een onmens, en de ik-figuur in Malina lijkt voorgoed te zijn gewond door de brute vaderfiguur die zelfs met zijn dochter wilde slapen. Maar Nadja, uit het verhaal ‘Simultan’, en Elisabeth, uit ‘Drei Wege zum See’, zijn zelfstandige vrouwen - de ene tolk, de andere fotojournaliste - die op eenzelfde manier lijden aan het menselijk tekort als hun mannelijke vrienden. Het zijn ontwortelden die, als Bachmann zelf buiten hun vaderland wonend, een niet oninteressante werkkring hebben en voldoende minnaars hebben gekend, maar die innerlijk een gat in zich dragen dat niet kan worden opgevuld. Tegelijk is er die altijd sluimerende paniek, die nerveuze gejaagdheid die kenmerkend is voor al Bachmanns vrouwelijke personages. Bachmann tekent de vrouw niet alleen als slachtoffer van de man, maar ook als slachtoffer van haar sensibiliteit. De gevolgen zijn: onaangepastheid, innerlijke onzekerheid, labiliteit, ontreddering bij afwijzing.

Hoewel er tussen de verhalenbundel Das dreissigste Jahr uit 1961 en de publikatie van het latere werk een periode van tien jaar ligt, vormt het laatste verhaal uit haar laatste bundel, ‘Undine geht’, toch een soort traït d'union tussen beide. In dit opzicht althans dat ook in ‘Undine geht’ de man-vrouw-verhouding of liever -wanverhouding centraal staat. Met ongekende heftigheid klaagt de vrouwelijke watergeest in één lang requisitoir het mannelijk geslacht aan: ‘Jullie monsters die Hans heten! Jullie monsters met jullie vrouwen!’ Maar ook is er de tegenstem, die na alle verwijten loyaal de positieve kanten van de mannen prijst.

Dit verhaal, dat geschreven is in een sterk beeldend en gedragen proza, laat weer duidelijk zien dat de bundel Das dreissigste Jahr veel dichterlijke elementen bevat. Het sterkst gaat dat op voor het autobiografisch getinte openingsverhaal ‘Jugend in einer österreichisch- en Stadt’ en ‘Undine geht’, maar ook de overige verhalen getuigen ervan. De bundel kent een grote verscheidenheid aan thema's: de jeugd, de oorlog en de naweeën ervan, het keurslijf in volwassenheid, het echec van een bizarre opvoeding, de liefde tussen twee vrouwen, en in ‘Ein Wildermuth’ - misschien wel het sterkste verhaal uit de bundel - de vraag ‘wat is waarheid’, toegespitst op een

[p. 31]

moordzaak waarin de schuld van een naamgenoot van rechter Wildermuth ter discussie staat. Maar wat zegt een inhoudsopgave? Beslissend zijn de intellectuele diepgang en de bedwongen emotionaliteit waarmee deze inhouden vorm zijn gegeven in een geconcentreerd proza met onmiskenbaar eigen toon.

Uiterst bevreemdend is het te constateren dat geen enkele Nederlandse uitgever het gewaagd heeft om in de afgelopen twintig jaar, waarin een overvloed aan Duitstalige literatuur is vertaald, ook maar één boek van Ingeborg Bachmann te publiceren. Alleen uit de bundel Das dreissigste Jahr zijn enkele verhalen in het Nederlands vertaald. Nu er echter in Duitsland en Oostenrijk van een wederopleving sprake is, het Verzameld Werk in vier delen bij Piper in een zeer betaalbare Sonderausgabe is verschenen en ook alle afzonderlijke titels voor rond een tientje in pocketvorm verkrijgbaar zijn, zal het hopelijk niet lang meer duren voor ook de Nederlandse lezer in zijn eigen taal met Ingeborg Bachmann kan kennismaken.

Foto's

Hoezeer Bachmann opnieuw in de belangstelling staat, wordt ook bewezen door het feit dat haar Duitse uitgever Piper onlangs twee boeken heeft uitgebracht die de persoon Bachmann dichter bij de lezer brengen. Het zijn een bundel met interviews, Wir müssen wahre Sätze finden, en het bijzonder fraai uitgegeven Bilder aus ihrem Leben. Het laatste boek kan zelfs uitstekend dienst doen als introductie tot persoon én werk, omdat de vele foto's en documenten vergezeld gaan van zorgvuldig gekozen citaten uit haar poëzie, proza en interviews. Eerst zijn er de foto's van het gezin en van haar geboorteplaats Klagenfurt en omgeving (1926-1945), daarna de studietijd in Wenen (1946-1953), vervolgens haar eerste periode in Italië, tijdens welke haar twee dichtbundels verschenen (1953-1957). Rond haar dertigste jaar huist zij afwisselend in München, Zürich en Rome (1957-1963), waarna zij op uitnodiging van de Ford Foundation twee jaar in Berlijn doorbrengt (1963-1965). Van dan af tot haar dood verblijft zij weer hoofdzakelijk in Rome (1965-1973) en staat haar leven bijna geheel in het teken van de romancyclus ‘Todesarten’.

De foto's laten de vele gezichten zien van de ene Ingeborg Bachmann, van jeugdig en open tot vermoeid en naar binnen gekeerd. Raadselachtig is het verschil tussen de laatste foto, waarop ze eruitziet als de dame van eind veertig die ze is, en foto's uit nagenoeg dezelfde periode wanneer ze in gezelschap is en zeker tien jaar jonger toont. Indruk maakt ook het achtjarige schoolmeisje vergeleken met de bijna geteisterde vrouw die in de zomer van 1963 in Berlijn aan haar schrijfmachine zit. Het maakt begrijpelijk waarom Heinrich Böll zijn herdenkingsartikel na haar dood de titel gaf: ‘Ich denke an sie wie an ein Mädchen’, want dat is de indruk die dit fotoboek ook bij mij achterlaat.

De lezer van Bachmanns werk, van dit fotoboek en van de interviews kan zich maar moeilijk aan de indruk onttrekken dat de schrijfster gaandeweg kapot is gegaan aan haar inleving in de verschrikkingen van oorlog en fascisme, zowel in het groot als in het leven van alledag. Bij de foto waarop Hitler in 1938 vanaf een balkon in Klagenfurt de burgers toespreekt, lezen we: ‘Er is één bepaald moment geweest dat mijn kinderjaren heeft verwoest. Het binnenmarcheren van Hitlers troepen in Klagenfurt. Het was zo iets ontzettends dat met die dag mijn herinnering begint: door een te vroege pijn zoals ik die later misschien nooit meer in die mate heb gekend.’ En een van de laatste foto's in het boek laat het met gras begroeide perron van de spoorlijn in Auschwitz zien; in mei 1973 bracht Bachmann voor het eerst een bezoek aan Polen, en hoewel het land een zeer positieve indruk op haar had gemaakt, was ze volkomen sprakeloos na haar lijfelijke bezoek aan de vernietigingskampen.

Het interviewboek, dat in chronologische volgorde haar creatieve periode van 1953 tot 1973 doorloopt en waarin successievelijk al haar gepubliceerde werken ter sprake komen - een babbelboek is het natuurlijk níét -, krijgt een hardere toon als Malina in 1971 verschenen is. Naast veel verhelderends over het dubbelgangersmotief in de roman (Malina als het mannelijk alter ego van de vrouwelijke Ik) en over de vaderfiguur in het middendeel (de vader als verpersoonlijking van alle maatschappelijk geweld), formuleert ze keer op keer het thema dat aan ‘Todesarten’ ten grondslag ligt: ‘Het is een grote vergissing te denken dat er alleen in een oorlog gemoord wordt of in een concentratiekamp - er wordt midden in de vrede gemoord.’

Natuurlijk, ook vele andere onderwerpen komen aan bod: de vrij rigoureuze overgang van het schrijven van gedichten naar het schrijven van proza, de grote rol die muziek speelt in haar leven, het bijzondere belang van de compositie bij het maken van haar boeken, haar liefde voor Italië en de haat-liefde voor Oostenrijk, haar overtuiging dat vrouwen gelijkwaardig zijn aan mannen, ‘dat ze precies even bekwaam zijn, dat ze zelfs minder ijdel zijn, dat ze tot grotere prestaties in staat zijn dan mannen. Dat ze geen medelijden nodig hebben en tot elk offer in staat zijn.’ Een enkele keer valt er ook een anekdote te beluisteren: voor de feestbundel bij zijn zeventigste verjaardag vroeg Heidegger Paul Celan en Ingeborg Bachmann als enige dichters om een bijdrage, beiden weigerden. Geen anekdote is het meer te noemen dat Bachmann een essentiële rol blijkt te hebben gespeeld bij het doen uitgeven van Wittgensteins werk in het Duitse taalgebied. En zo is er meer.

Het hoofdthema keert als een doem terug: de ervaring van het leven als een ‘permanente oorlogstoestand in vredestijd’. Dit maakt haar tot een ‘onontkoombaar’ schrijfster in de zin waarin ze het zelf in haar ‘Frankfurter Vorlesungen’ formuleerde: ‘alleen richting, de durende manifestatie van een constante problematiek, een onverwisselbare wereld van woorden, personages en conflicten is in staat ons een schrijver als onontkoombaar te doen zien.’

■

‘Werke. In 4 Bänden’, Sonderausgabe, Piper, f86,35.

‘Der dunkle Schatten, dem ich schon seit Anfang folge’, essays onder red. van Hans Höller, Löcker Verlag, f 39,95.

‘Wir müssen wahre Sätze finden’, Gespräche und Interviews, Piper, f 50,90.

‘Bilder aus ihrem Leben’, mit Texten aus ihrem Werk, Piper, f 48,25.

‘Een stap naar Gomorra’, vertaling Elly Schippers, Vrouw Holle, f 17,50.

‘Jeugd in een Oostenrijkse stad’, ‘Wat ik in Rome zag en hoorde’, ‘Literatuur als utopie’, vertaling Paul Beers, met een essay van Willem Otterspeer, De Revisor 1983/2, f 12,-.