Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 27]

In broeierige schemergebieden
Armando in Toscane en Berlijn

Machthebbers Verslagen uit Berlijn en Toscane door Armando Uitgever: De Bezige Bij 184 p., f29,50
Frans de Rover

Toen Armando zich enkele jaren geleden in Berlijn vestigde en zijn reportages voor NRC Handelsblad begon, richtte hij zich waarschuwend tot zijn lezers: ‘Het handjevol gelukkigen dat met mijn werk vertrouwd is en mijn thematiek kent, weet dat ik me hier in het hol van de leeuw bevind. Dat geeft deels, vreemd genoeg, een vertrouwd gevoel, een gevoel van eindelijk weer thuis te zijn in het ongemakkelijke verleden, maar het spreekt vanzelf dat zo'n levenshouding beklemmend werkt.’

Een uitspraak die de kern raakt van Armando's kunstenaarschap: met zijn thematiek móést hij eens aankomen in Berlijn - een stad, door de geschiedenis van het geweld aangeraakt en daarmee in Armando's terminologie tot ‘plek’ geworden, tot tastbaar symbool van de strijd tussen daders en slachtoffers. Armando kwam ‘thuis’ in het ongemakkelijke verleden want het zoeken naar sporen van geweld bij de vroegere vijand betekende tegelijkertijd een speurtocht naar ‘de vijand’, de machthebber in zich zelf. De bundel Armando uit Berlijn (1982) was beklemmende literatuur door de ambivalentie, duidelijker: de romantische gespletenheid van een getormenteerd kunstenaar die toeschouwer én betrokkene was bij het traceren van het Kwaad. Armando noemde het kijken en luisteren in de verscheurde stad ‘Feindbeobachtung’. Maar doe ik dat ook niet elders, doe ik dat niet altijd? Wie het antwoord op die vraag nog niet wist, kan het vinden in de nieuwe bundel: inderdaad ja; altijd, van kindsbeen af al, en ook elders, in oude stadsparken met norse bomen of in Toscane bij voorbeeld.

Het grootste deel van Machthebbers wordt ingenomen door ‘Uit Berlijn’, een direct vervolg op de eerder genoemde bundel. Armando slaat de vijand weer gade, hij luistert en geeft weer, soms als een registrerende reporter zonder commentaar, zoals in de viermaal terugkerende ‘Flarden’ - herinneringen van anonieme mannen en vrouwen aan de oorlog: ‘Weet u wat het is, het was een slechte tijd, de oorlog en zo, en we zullen wel met z'n allen niet gedeugd hebben, alles goed en wel, maar we waren zo heerlijk jong!’ Wanneer Armando ‘zelf’ aan het woord is, beschrijvend of direct commentaar leverend in zijn ironisch, naïef aandoend taalgebruik (dat door de compactheid niet samen te vatten, alleen te citeren valt), wordt vaak een sfeer van mededogen en weemoed opgeroepen. De mensen die eens het beest zijn klauwen gaven, blijken nu soms weerlozen; de daders zijn een soort slachtoffers geworden. ‘Als je wilt kun je ze hier tegenkomen. Het zijn verdoolden, bij wie het heden ontbreekt, het zijn de onderdanen van destijds, volgelingen, het speelgoed van de machthebbers. Ze zijn de weg kwijt, ze zijn niet meer van hier, ze worden overschreeuwd door de velen, die na hen kwamen en die het nu voor het zeggen menen te hebben. Die hebben vaste grond onder de voeten, denken ze. Misschien weten ze nog niet, dat ze ook maar gewone volgelingen zijn, van wie of wat dan ook (...) Is de volgeling geen armzalig wezen? We zijn bijna allemaal volgelingen. We zijn dat voor het gemak.’

Armando

Wantrouwen

Vooral de jeugdige ‘volgelingen’, de generatie Duitsers die na de oorlog geboren is en zich moderne intellectuelen noemt, ergeren Armando. Ze sympathiseren met de DDR, in Amerika hebben ze hun vijand herkend, ze tonen alle begrip voor hedendaagse zielige jongeren die de boel in elkaar slaan, op hun lippen liggen de woorden ‘fascistisch’ en ‘fascistoïde’ bestorven, ze kunnen zich in het geheel niet identificeren ‘mit diesem Staat’: ‘Ze willen graag van mij horen, dat alle oudere Duitsers, die ik spreek of gesproken heb, nazi's, fascisten of minstens fascistoïde zijn. Maar ik zeg dat niet, want het is niet zo. Dat zou wel erg eenvoudig zijn.’ Armando maakt zich kwaad over de eenvoudige oplossingen (‘'k Heb me waarlijk laten gaan. Laat ik tot stilstand komen’), hij houdt niet van mensen die precies weten wat goed of kwaad is en zonder moeite het ‘schuldig’ uitspreken, hij houdt niet van de jeugd en hun ‘Gruppenzwang’: ‘Jongeren: ik vertrouw ze niet. Ik vertrouw ze niet, omdat ze jong zijn. Ik vertrouw ze niet omdat ze oud worden.’ Zijn angst voor de jeugd krijgt een parallel in een van de ‘Flarden’ waar een

[p. 28]

oud-SS'er opmerkt: ‘Je merkt toch aan alles dat de meeste jongeren maling hebben aan alles wat met democratie te maken heeft. Ze zijn weer net zo onverstandig als wij in onze tijd. Met één verschil: zij kunnen beter weten.’

Armando wantrouwt deze tijd; hij vlucht in de herinnering en graaft verder in het verleden, ook in dat van hem zelf. In vergelijking met vroeger werk is Armando in zijn Berlijnse periode onverhuld autobiografisch geworden. Zo vormt een bezoek aan een bokswedstrijd in Berlijn aanleiding tot een tweetal stukken over zijn fascinatie voor de bokssport die hij als achttienjarige begon te beoefenen. Zonder echter zijn artistieke aspiraties op te geven; hij verbindt beide zelfs tot een kunstopvatting: ‘Boksen is eigenlijk net kunst: geweld, gedempt door regels, gekluisterd geweld. Wat blijft ons anders over dan het geweld te stileren, te esthetiseren, te verontschuldigen. Dat maak ik mezelf tenminste wijs.’ Voortdurend probeert Armando te benaderen wat kunst is of zou moeten zijn. Hij accepteert de kunst als vlucht om, in de woorden van Nietzsche, niet aan de waarheid te gronde te gaan - kunst als enige rechtvaardiging van het leven. En nog meer dan dat:

‘Kunst kan zelfs een troost zijn. Ook. Denk es aan muziek, die droevig tegen de ramen tikt, dat troost toch. Dat bevestigt vermoedens, dat brengt binnen en buiten in evenwicht, en dat is misschien wel troost. Ook als het donker om je heen wordt en de dieren een dansje maken, ook dan.’ Maar Armando praat niet alleen óver kunst, hij maakt ook kunst. Indrukwekkend zijn met name de beschrijvingen van de natuur waarin op hoogromantische, misschien zelfs symbolistische wijze menselijke krachten en gevoelens worden geprojecteerd. Een fraai voorbeeld bevat het verslag ‘Het bos’, het Grunewald waar Armando (toeval of schikking) het voormalig atelier bewoont van Arno Breker, ‘de beeldhouwer, die voor de Reichskanzlerei van Adolf H. die metershoge beelden maakte.’ Hij arriveert er wanneer het sneeuwt: ‘Pas gevallen sneeuw, die zo voorzichtig aan de takken hangt, nee, dat vind ik niet mooi, dat is sneeuw van de pret van de prentbriefkaart, dat is sneeuw, die kousjes draagt. En de sneeuw dan, die lallend het veld ruimt onder de straffe leiding van de zon? Nee. Bedaagde sneeuw, dat is pas mooi. Hongerige sneeuw in de schemer. Grimmige, vastberaden, hardnekkige sneeuw, in een oud bos. De sneeuw heeft het bospad breder gewenst, de sneeuw drukt zich tegen de boomstammen aan, er is voor niets meer plaats: er is slechts sneeuw en stam, het ligt en het staat. Meedogenloos. Wee degene, die vluchten wil. Bij het wit mag alleen nog maar zwart. En de bedreigde mens.’

Gekluisterd geweld; de kunstenaar als scheppend geweldenaar. Dat zoekt en vindt Armando ook in Toscane. En soms komen kunst en geweld tot een wonderlijke synthese, zoals in de Milanese kerk van S. Ambrogio die in 1943 door een bombardement werd getroffen: ‘Verwrongen ijzers, die zich ook als volwaardige kunstwerken gedragen. De kunst zet z'n meedogenloze wandeling voort, alles gebruikend, alles opeisend: tranen en staal.’ De kunst als machthebber aan wie niets (on)menselijks vreemd is. In het Toscaanse land leest Armando Jacob Burckhardts Die Kultur der Renaissance in Italien en uiteraard treffen hem de gruwelijke details over de gewelddadige machthebbers: ‘macht is haast niet te torsen’. Weer is er die mengeling van gevoelens over dat duistere gebied tussen kunst en daad, immers ‘wat hebben deze schavuiten nagelaten. Stadjes vol autoritaire architectuur. Stadspleinen vol vrees. Schitterend. Het spijt me oprecht, maar dit soort architectuur is angstaanjagend mooi. Alweer de schoonheid van het kwaad? Die Aesthetik des Schreckens? De democratische gebouwen heden ten dage, alles goed en wel, maar je weet nooit waar de ingang is. Hoe boeiend de mens is, hoe voortvarend. Hoe weerloos ook. En hoe onbewogen de natuur.’

Treffende beelden, treffende observaties, en toch lijkt Armando hier niet geheel ‘thuis’. Ondanks de overtuigingskracht van de meeste van zijn verslagen, ondanks het feit dat ze binnen zijn ‘thematiek’ vallen, ze missen iets. Armando betrapt zich zelf er een keer op dat zijn bericht veel weg heeft van een reisverslag, ‘en daar zit ik echt niet op te wachten’. Ik denk dat het Zuiden te licht is, te ruim; dat de bestudeerde en bewonderde kunstenaars te groot, te absoluut-schoon zijn. Armando's obsessie - de schoonheid van het kwaad - wortelt in de romantiek, in broeierige schemergebieden, in de verscheurde geesten van machthebbers en hun speelgoed. Hij besluit zijn bundel met de zin: ‘Ik begeef me weer op weg. Noordwaarts. Daar waar de radeloze generaties woeden.’ Daar waar Armando thuiskomt, voeg ik eraan toe.

■