Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

Gered of gestolen
Een geïllustreerde geschiedenis van de kunstroof

Loot! The Heritage of Plunder door Russell Chamberlin Uitgever: Thames and Hudson 248 p. met illustraties, f48,15 Importeur: Nilsson & Lamm
F.L. Bastet

De neiging tot plunderen zal wel zo oud zijn als de mensheid. Van de vroegste tijden weten we niet zo veel. Maar hoe de Romeinen hebben huisgehouden in Griekenland wordt ons uitvoerig overgeleverd door hun eigen schrijvers. De geschiedenis van dit soort strooptochten is al vaker geschreven, en tot in het recente verleden zijn wij er zelf mee geconfronteerd geweest of zelfs slachtoffer van geworden.

Een betrekkelijk nieuw fenomeen is het opeisen door gedupeerde landen van wat zij als hun nationaal en daarmee onvervreemdbaar eigendom beschouwen. De motieven zijn niet altijd in de eerste plaats van kunstzinnige aard. Het bekendste voorbeeld wordt op dit ogenblik gevormd door de Elgin Marbles te Londen die Griekenland terug wil hebben. Het ligt dan ook voor de hand dat Chamberlin zijn actuele, aardige en goed gedocumenteerde boek begint met nog eens uiteen te zetten wat Hellas in het begin van de negentiende eeuw zo over zee heeft zien wegzeilen, voor het land zich van de onverschillige Turken wist te bevrijden. Ook het dilemma van wat er allemaal met eventuele teruggave samenhangt snijdt hij aan. Het blijkt voor verschillende gevallen telkens weer anders te liggen, juridisch en gevoelsmatig.

Aan de plunderingen in Egypte, niet minder spectaculair, is de laatste tijd eveneens bij herhaling aandacht besteed. Nadat daar vroeger door de Romeinen al een aantal obelisken was weggehaald, hebben in de vorige eeuw Engelsen, Fransen en nog vele anderen er hun slag geslagen. De museumcollecties in Londen en Parijs zijn er sprekende getuigen van. Wat Nederland betreft, wij hebben onze Egyptische stukken weliswaar overwegend in Italië gekocht, maar ook die zijn kort daarvoor op tamelijk brutale wijze in het Nijlland bijeengegaard. Zo ging het vroeger. Hoewel de landen rond de Middellandse Zee nu strenge bepalingen kennen om hun oudheden tegen verdwijning naar elders te behoeden, blijken de grenzen nog altijd ietwat poreus te zijn, terwijl de controlerende ambtenaren wel eens ongeïnteresseerd, omkoopbaar of beide lijken. Hoe is anders de Zwitserse markt te verklaren?

Het is geen toeval dat de opkomst der openbare musea - een betrekkelijk jong fenomeen: een enkele uitzondering daargelaten bestonden er vóór het midden van de achttiende eeuw in hoofdzaak particuliere verzamelingen - in tijd samenvalt met deze strooptochten. De beruchtste plunderaar is wel Napoleon geweest, die uit half Europa meesterwerken naar Parijs sleepte om er het Musée Napoléon mee te vullen. Hoewel na zijn val veel moest worden teruggegeven, heeft het Louvre zoals wij het nu kennen veel overeenkomst met wat hem kennelijk voor ogen stond: een gigantische verzameling kunstschatten van grote waarde. In Rome circuleerde niet voor niets het epigram ‘I Francesi son tutti ladri - non tutti ma Buona Parte’ (de Fransen zijn allemaal dieven - niet allemaal maar voor een goed gedeelte: Buonaparte!).

Uit de Acropolis: Ruitergroep van het noordfries

Linz

Zijn directe opvolgers zijn Adolf Hitler en de zijnen geweest. Het is een bloedstollend epos hoe hij en Goering volgens plan te werk zijn gegaan, jaar in jaar uit door bekwame rotgenoten begeleid. De vele duizenden meesterwerken die in Oostenrijkse zoutmijnen werden opgeslagen zijn als door een wonder gered. Enige kratten met ‘marmer - niet kantelen’ bleken de bommen te bevatten die tot een apocalyptische ontploffing gebracht hadden moeten worden bij eventuele nadering van de geallieerden. Hitler had er Linz een allesovertreffend museum mee willen schenken. Je moet er niet aan denken wat die explosie zou hebben aangericht: de grootste massale kunstvernietiging sinds het ontstaan van wat wij gewend zijn onze beschaving te noemen. Het woord ‘ondergrondse’ kreeg hier een wel zeer heroïsche dubbele betekenis. Chamberlin behandelt ook iets minder bekende gevallen, die overigens spectaculair genoeg zijn. Nadat Engeland in 1871 met de overname van de Nederlandse bezittingen aan de Goudkust aldaar definitief heer en meester was geworden, heeft men zich voorts ontfermd over het achterland der Ashanti. Een strafexpeditie naar Kumasi in 1874 leidde niet alleen tot de vernietiging van die bloeiende nederzetting, maar leverde een onschatbare hoeveelheid gouden voorwerpen op. De desbetreffende kunstschatten bevinden zich nu merendeels in het Museum of Mankind te Londen. Toen daar nog maar kort geleden de tentoonstelling ‘Asanti Kingdom of Gold’ werd ingericht, had men de fijne tact voor de opening de huidige Asantehene uit Ghana uit te nodigen en hem als relatiegeschenk een vrijwel waardeloze replica van de Romeinse zilveren schaal van Mildenhall cadeau te doen. Otumfuo Opuku Ware II stond op dat moment oog in oog met de schier letterlijk verblindende, in 1874 geroofde kroonjuwelen

[p. 15]

‘as though Queen Elizabeth II, having been invited to open an exhibition celebrating British history in Accra, should find herself contemplating the British Crown Jewels’. Aldus Chamberlin.

Beschamende verhalen. Er staat in dit boek eigenlijk maar één historie die je amusant zou kunnen noemen. In 1950 ontvreemdden enkele jonge Schotten de historische Stone of Scone uit de Coronation Chair in Westminster Abbey. Ze kozen daar de Kerstnacht voor uit, schoner dan de dagen, toen heel Londen achter de kalkoen en de plumpudding zat en ook de ‘bewaking’ zich blijkbaar meer om punch bekommerde dan om het waardeloze brok historische Schotse steen waarboven tot ergernis van nationalistische Schotten het Engelse staatshoofd pleegt te worden gekroond. De Stone of Scone is door Edward I, ‘the Hammer of the Scots’, in 1296 naar Westminster overgebracht, nadat voordien eeuwenlang alle Schotse koningen er bij hun kroning op gezeten hadden. De diefstal veroorzaakte ontsteltenis naast de nodige hilariteit. Tot de steen weer opdook en netjes in de kroningszetel terug werd gelegd. - Daarmee is het verhaal echter nog niet afgelopen, het leukste komt nog. In die maand januari 1951 zijn er in Schotland namelijk ijlings enige kopieën gemaakt. Chamberlin deelt mee dat hij anoniem is opgebeld door iemand met een spoor van een - Schots? - accent, die hem vroeg: ‘What makes you think the original is back in England?’

De Maori's

Bekend is ook de geschiedenis van de Hongaarse Kroon van St. Stephan, uit de elfde eeuw daterend en beschouwd als een heilig voorwerp - door de paus geschonken - met magische kracht. De kroon verdween in 1944 uit Boedapest en dook pas in 1965 op in Fort Knox, of all places. In 1978 is hij uit Amerika naar Boedapest geretourneerd om, zeer diplomatiek, niet aan het Hongaarse gouvernement maar aan het Hongaarse volk te worden teruggegeven. Maar... was het de echte? In 1981 is bij een onderzoek gebleken dat het wel om een antiek stuk ging, maar dat dit niet uit de elfde eeuw kon dateren. De werkelijke kroon zou al in 1045 naar de paus teruggestuurd zijn en lijkt verdwenen te zijn. Tenzij alsnog zou blijken dat het Vaticaan hem al die tijd al bezit, waar nu een vermeende ‘repliek’ berust.

Het vlot geschreven boek, helaas wel met weinig diepgang, besluit met zeer bloederige verhalen uit de Derde Wereld, waarnaar hier verwezen moge worden, en met een standpuntbepaling van de schrijver. Deze herinnert eraan hoe de Maori's van Nieuw-Zeeland door de hele wereld naar hun in de loop der tijden weggevoerde bezittingen hebben laten zoeken. Ruim vijfduizend belangrijke objecten konden teruggevonden worden, in negenenzestig musea. Gevraagd naar het standpunt van de Maori's ten aanzien van eventuele teruggave gaf de leider van het onderzoek te kennen dat hij de zaak had voorgelegd aan de New Zealand Maori Council. Het antwoord was geweest dat ‘hoewel het erg plezierig zou zijn om hun schatten in Nieuw-Zeeland terug te zien, zij ook van mening waren dat het belangrijk was als andere volkeren wat af zouden weten van de Maori's’.

Een gezonde visie. Ongetwijfeld is het waar dat de geschiedenis op geen enkele wijze meer ter verantwoording kan worden geroepen. Wat de Elgin Marbles betreft, indertijd zei men dat Elgin ze geroofd had, nu vinden wij dat hij ze gered heeft. Wat hij op de Akropolis van Athene achterliet, verkeert in een zo deerlijke staat dat een restauratieprogramma van tien jaren ondernomen wordt. Boven Athene hangt permanent een koffiebruine wolk. Teruggave aan Griekenland zou eerder een nationalistisch dan een wetenschappelijk of kunstzinnig doel nastreven en neerkomen op verplaatsing van het ene museum naar het andere (in het gunstigste geval). Een defenitief antwoord op de vraag kan misschien gegeven worden zodra Athene zelf uit zijn Nationaal Museum het goud aan Mykene heeft teruggegeven, de wandschilderingen aan Santorini, de grote Kouros aan Sounion, de bronzen jongeling aan Antikythera. Et cetera. Boven elk nationalisme verheven behoort de Griekse kunst na bijna drieduizend jaar in de eerste plaats, evenals de Griekse literatuur, aan de gehele mensheid. Een zinniger gebaar zou het zijn als Londen van de Parthenonsculpturen afgietsels in bij voorbeeld kunststeen liet maken, die dan ook daadwerkelijk weer in het Parthenon zelf zouden kunnen worden ingevoegd. Egypte doet dit met het Graf van Horemheb. Elk land dat daar stukken van heeft - waaronder Nederland - heeft daar met het grootste genoegen afgietsels van afgestaan. Dat is zeker geen slechte oplossing.

Het boek van Chamberlin zet ons op een zinnige manier aan het denken. Het is bovendien uitstekend geïllustreerd.

■