Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 11]

Op lege zaterdagavonden
In deel 3 van Geheim Dagboek van Hans Warren gebeurt veel

Geheim Dagboek 1949-1951 door Hans Warren Uitgever: Bert Bakker 252 p., f29,50
W. Hottentot

‘Tracht ze te bewaren, dichter,
hoe weinigen zich ook grijpen laten.
De droombeelden van je liefde.
Breng ze, halfverborgen, in je regels.
Tracht ze vast te houden, dichter,
wanneer ze in je geest tot leven komen,
des nachts, of in de glans van de middag.’

Zo luidt de vertaling van K.P. Kavafis' beroemde gedicht ‘Wanneer ze wakker worden’ in de versie van Hans Warren en Mario Molegraaf. Niet toevallig staat dit gedicht, buiten de chronologische volgorde om, als eerste in de serie van dertig vertalingen die Warren publiceerde in het zomernummer van het ‘Tijdschrift voor Literatuur’ De Tweede Ronde.

Wie de Verzamelde Gedichten van Hans Warren doorleest, wordt getroffen door de consequente thematiek ervan. Herinnering blijkt (al ver voor de wedergeboorte van dat thema in het werk van de Revisor-auteurs) altijd één van de dominante onderwerpen te zijn geweest, naast liefde, landschap, schoonheid en verlangen.

En die herinnering betreft inderdaad vaak het liefdeleven, steeds minder verholen homo-erotisch. Het Geheim Dagboek moet Warren bij voorbeeld tijdens het schrijven van zijn bundel erotische gedichten Behalve linde, tamarinde en banaan flink hebben geholpen bij het opwekken van de droombeelden der liefde.

Uit de talrijke interviews die verschenen naar aanleiding van deel 1 (1942-1944) blijkt dat de welwillende ontvangst van de beide prozawerken Steen der hulp (1975) en Demetrios (1976) voor Warren de doorslag heeft gegeven om de dagboeken te publiceren. Zelf acht hij ze het beste proza dat hij schreef. En wie bij leven en welzijn zijn dagboeken publiceert, kan herhalingen schrappen, onbenulligheden weglaten, stijlfouten verbeteren. Steeds benadrukt Warren echter dat hij de journalen redigeert, niet herschrijft: ‘Maar uit de intimiteiten, mijzelf betreffende, heb ik niets geschrapt. De kracht van een dagboek staat en valt bij de eerlijkheid.’ (VN, 25 december 1982)

Zo is het inderdaad. Eerlijke dagboeken zijn, zo heet het, ‘better than novels, more accurate than histories and at times more dramatic than plays’.

Politici die een dagboek houden, willen zo hun plaats in de geschiedenis zelf bepalen. Maar voor ‘gewone’ mensen lijkt de voornaamste drijfveer om een dagboek aan te leggen eenzaamheid en vervreemding: het dagboek geeft troost, fungeert als uitlaatklep of gesprekspartner, vaak ook als biechtvader. Presser heeft er in zijn afscheidscollege op gewezen, dat het vooral vrijgezellen zijn die een dagboek houden, en dat ze dat meestal opgeven als ze trouwen. Het dagboek van een schrijver kan voor een lezer een interessant licht werpen op diens leven, opvattingen en het ontstaan van het werk. Los daarvan blijken soms de dagboeken minstens even boeiend als het creatieve werk. Als ik stel dat dit laatste bij Warren het geval is, bedoel ik niets kwaads over zijn poëzie, maar uitsluitend goeds over zijn journalen te zeggen.

Vlottere pen

Uit Deel 1, dat soms nog wat langdradig was, kon men Warren leren kennen als natuurliefhebber met een artistieke aandrang. Daarnaast beschreef hij oorlogsherinneringen en de schaamte die hij voelde, omdat zijn ouders pro-Duits waren. Erdoorheen speelde voortdurend de uiterst moeizame relatie met het meisje Sibylle (een schuilnaam), dat blijkens Deel 2 later met Jan Wolkers trouwde. Voorts beschreef en analyseerde Warren zijn homoseksuele verlangens, die uiteraard de voornaamste oorzaak voor een geheim dagboek waren. (Ik heb het vermoeden dat Warren de titel ontleende aan de Zwitserse preromanticus Johann Kaspar Lavater, wiens twee delen Geheimes Tagebuch von einem Beobachter seines selbst' verschenen in 1772-1773.)

Deel 2 (1945-1948) was al met een vlottere pen geschreven. Warren vertelde over zijn contacten met de bevrijders, zijn verliefdheid op een Engelse officier, zijn eerste (soms teleurstellende) bijeenkomsten met Hollandse literatoren. In die jaren verdiende hij zijn geld als ambtenaar op het gemeentehuis van zijn Zeeuwse geboorteplaats Borssele. Bijna traumatisch bleek de (gedwongen) verhuizing uit het afgelegen geboortehuis, ‘altijd zoiets als een laatste veilig toevluchtoord (...) waar ik me terug kon trekken in mijn droomwereld, ver weg van de vijandige omgeving’. In een neerslachtige bui beschreef hij zijn dagboek als ‘een onevenwichtige getuigenis van een twintigste-eeuwse ambtenaar ten plattelande die schrijverspretentie koestert’. De contacten met jongens zetten zich voort en de eerste reis naar Frankrijk werd gemaakt.

Hans Warren
(Foto: Hans van den Bogaard)

Het nu verschenen Deel 3 is verreweg het beste tot nog toe. Het bevat een aantal passages die als beschrijving de beide voorgaande delen gemakkelijk overtreffen. Sommige daarvan blijken dan ook vrijwel ongewijzigd in de verhalenbundel Demetrios te zijn opgenomen. Ik doel op het bezoek aan Isabelle Rivière, de zuster van Alain-Fournier, wiens Le grand Maulnes door Warren zeer werd bewonderd. Ook de passage waar Hans vertelt hoe zijn moeder, enkele uren voor haar dood, in de slotfase van een slopende kanker nog éénmaal in de armen van zijn vader, haar man hangt, is in Demetrios terug te vinden. Door enkele subtiele wijzigingen in woordkeus heeft Warren daar de beschrijving effectiever gemaakt. In de theoretische literatuur over het ‘journal intime’ wordt er steeds op gewezen, dat gebrek aan actie de zwakte van het genre is: vaak ‘gebeurt’ er niets, is er alleen reflectie. Aan dat verwijt weet Warren echter, juist in dit deel, erg goed te ontkomen.

In vogelvlucht verloopt de hande-

[p. 13]

ling als volgt: er zijn vriendschappen met soms erg jonge jongens (Florus, Sebastiaan, Taco), die niet bepaald bevredigend verlopen, soms door tegenwerking van familie, meestal door andere oorzaken: ‘Ik zoek mijn vrienden voornamelijk wegens hun schoonheid, of om datgene wat ik mooi in hen vind. Blijft die schoonheid - en dat is in menig geval zo - voor mij onbereikbaar doordat zij geen of onvoldoende homoseksuele gevoelens op kunnen brengen, dan ben ik niet tevreden met wat ik eventueel wél krijg: hun vriendschap (in wezen een veel precieuzer geschenk dan een mooi omhulsel), maar begin ik belangstelling te verliezen. (...) Ik zoek kunstvoorwerpen om met liefde rond me heen te schikken, en ik maak vrienden. Vrienden die veelal totaal niet bij me passen omdat ik enkel op hun uiterlijk afging. Je kunt een jongen helaas niet houden zoals je een hond houdt.’

Er worden veel reizen gemaakt (eerst naar Zwitserland, verder viermaal naar Frankrijk, en enkele keren naar Amsterdam). Voorts is er de ontmoeting met het Engelse meisje Mabel, met wie zich net zo'n moeilijke relatie ontwikkelt als destijds met Sibylle: ‘Wanneer Mabel in mijn armen ligt of staat, en haar hele lichaam tegen me aandrukt, blijf ik erotisch volkomen onbewogen. Ik weet dat ik, door het verlangen min of meer kunstmatig op te wekken en wat te deviëren, de geslachtsdaad kan volvoeren, maar wat is dat waard? Terwijl ik bij jongens zo fel ben dat ik zelfs vaak klaar kom zonder aan te raken of te zijn aangeraakt, wat ook verre van ideaal is.’ Maar in 1951 schrijft Warren: ‘Het is gek: ik heb het voorgevoel dat wij toch eens met elkaar zullen trouwen.’ In 1950 had hij ontslag genomen als gemeenteambtenaar en besloten van de pen te leven. In 1951 kreeg hij het verleidelijke aanbod een wekelijkse literaire kroniek te schrijven in de Provinciale Zeeuwse Courant, iets wat Warren nog steeds doet. Zowel de grootmoeder als de moeder sterven aan kanker (beide gevallen liefdevol beschreven, beide vrouwen aanvaarden hun dood met een stoïsche, bewonderenswaardige berusting). Ten slotte publiceert Warren zijn tweede bundel poëzie: Eiland in de stroom.

In heel Deel 3 treffen we verder het bekende mengsel van herinneringen, dromen, citaten, stokpaardjes, klachten en ontboezemingen, dat tot de vaste thematiek van het dagboek als genre hoort. Enkele malen is het dagboek zelf het onderwerp: ‘Soms speelt de gedachte door m'n hoofd dat deze cahiers lang na mijn dood als een merkwaardig rauw en eerlijk documant humain in boekvorm zullen verschijnen. Houd ik daar rekening mee? Totaal niet, ik neem geen blad voor de mond, en al schrijvend, analyserend word ik ook sterker. Ik heb vrijwel alle gêne overwonnen.’ Commentaar overbodig. Net zo ironisch mag wel de volgende verzuchting heten: ‘Wat versnippert een dagboek je krachten: wat mogelijk in een andere duurzame vorm gegoten zou kunnen worden, verdwijnt nu voorgoed in het proza van een nimmer te publiceren journaal.’ De ironie ligt niet alleen in de huidige publikatie van het dagboek, maar ook in de al genoemde passages in Demetrios en in de al even aangestipte droombeelden der liefde uit Behalve linde, tamarinde en banaan. Daar staan verzen over Antonia, Anthon, Silvaan, Sebastiaan, Taco, Djimmie en Kaute. Dank zij dit Deel 3 krijgen deze gedichten nu een geschiedenis. Het gedicht ‘Paul’ was (zeker in retrospectief) eigenlijk niet te begrijpen:

‘Hem was wat restte het liefst:
als de deur gegrendeld was
de weggetrapte slips met stijve plekken,
ingedroogde haartjes, de ranze geur
van dode hartstocht. Soms
drong hij zelfs vreemde slaapkamers binnen,
en zocht in laden, onder bedden,
begroef zijn gezicht in andermans afval,
liet daarin weer zijn eigen sporen na.

Celan

De ‘hem’ is niet Paul (wat ik tot nog toe dacht), maar Hans. Paul blijkt de later zo beroemde dichter Paul Celan te zijn, op wiens kamer Warren in 1950 bij toeval logeert, terwijl Celan afwezig is. Het is er een gigantische troep: ‘Onder in de la van de spiegelkast ligt zoveel in elkaar gepropt vuil goed dat hij nauwelijks open of dicht kan. Een maand te lang gedragen onderbroeken en hemdjes, goor, vol haren en andere substanties, soms helemaal in elkaar gedroogd, vuile en kapotte sokken.’ Hans gaat dan nog even een tochtje maken door Montmartre. Hij wordt er bijna beroofd door Noord-afrikaanse ‘geldwisselaars’. De passage doet mij, als trouwens wel vaker, aan de reisverhalen van Cees Nooteboom denken. Eén van de twee wisselaars merkt dat Warren bang is: ‘“N'ayez-pas peur”, maar ik had wel peur’. Allerlei hoeren en pornoverkopers klampen hem aan. Eén ‘zou me aan alles, letterlijk alles helpen, wat ik ook zocht. Maar ik zocht niks. Ik was moe.’ De nacht eindigt in mineur. ‘Gevlucht voor alles, maar opgewonden en onbevredigd heb ik op kamer 22 het geplakte broekje van Paul Celan genomen en me voorgesteld dat hij een mooie lieve knul was.’ Dat vindt zijn literaire verwerking in het gedicht.

Naar mijn smaak zijn de beschrijvingen van het hoeren en snoeren aan de Parijse zelfkant de beste van het boek. Ze horen bij de bewuste pogingen die Warren doet om los van het ouderlijk huis te komen. Hij is in 1951 dertig jaar oud en woont nog steeds bij zijn vader. Er is echter ook bewuste navolging van Jean Genet, over wie Warren schrijft: ‘Hier is de mannelijke homoseksualiteit verwerkt in reëel hedendaags proza van de hoogste orde; hij schrijft beeldend, lenig, vol vondsten en verrassingen, en toch ook nog erg opwindend: je adem gaat er sneller van, vaak krijg je een stijve bij de lectuur.’ In een interview heeft Warren ooit gezegd zo'n lezersreactie ook met zijn poëzie na te streven: ‘Een geile lezer is een dankbare lezer.’ Tot slot dit. Ergens staat te lezen: ‘Soms vraag ik me af, van welke verveling de reflecties in een dagboek het bezinksel zijn. Zo zou ik me op dit ogenblik niet tot schrijven zetten, als er niet een doelloze, lege zaterdagavond voor me lag.’ Bij controle blijkt het inderdaad opvallend dat de grootste en meest verzorgde stukken meestal op zaterdag of zondag geschreven zijn, of tijdens de buitenlandse reizen, als er herinneringen moeten worden vastgelegd. In 1952 zal Warren, zoals hij al voorvoelde, trouwen met Mabel.

Presser wees erop dat het huwelijk fnuikend is voor de man die een dagboek bijhoudt. Moeten de lezers vrezen dat Deel 4 veel meer dan drie jaar zal omvatten? Zal Hans Warren als echtgenoot wel voldoende herinnering willen vastleggen of verveling voelen? Dat bleken immers de noodzakelijke voorwaarden om een geslaagd dagboek te schrijven.

■