Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 28]

Van de klassieken naar de kranten en vice versa
De beschaving: Guépin fundeert eindelijk het liberalisme

De beschaving door J.P. Guépin Uitgever: Bert Bakker, 600 p., f59,50
Jan Eijkelboom

J.P. Guépins magnum opus (tot nu toe) is een dik moeilijk boek met een korte eenvoudige titel: De beschaving. Bij nadere beschouwing, wanneer men gewend is geraakt aan Guépins taalgebruik en het door hem gehanteerde begrippenapparaat, blijkt het met die moeilijkheid wel mee te vallen en leest men het boek als een verzameling speelse essays, in een serieus, bijna dwingend verband. De beschaving is een overtuigend boek, ook al blijf ik hier en daar tegenspartelen wanneer de schrijver nu en dan een emotioneel vooroordeel presenteert als een ijzeren waarheid.

En de eenvoud van die titel is ook maar schijn. In De beschaving wordt ongeveer de hele beschaving overhoop gehaald, althans de westerse beschaving, gebaseerd op de Griekse en vooral de Romeinse cultuur en literatuur. Ik kan me voorstellen dat er een soortgelijk boek wordt geschreven over zeg maar de oosterse beschaving, waarvan dan de uitkomst een totale andere zou zijn dan die van J.P. Guépin in dit boek.

Het is ook mogelijk een dergelijke, schier allesomvattende beschouwing over de westerse beschaving te schrijven, een beschouwing die evenmin leidt tot systeembouw en die evenzeer uitgaat van de klassieken, en toch tot andere leefregels voor onze tijd te komen. Ik denk hierbij aan Peter Sloterdijks Kritik der zynischen Vernunft. Sloterdijk - ik word nu heel globaal - gaat daarbij uit van de Grieken, Guépin vooral van de Romeinen (hij vindt de Grieken over het algemeen te ‘romantisch’). Punt van overeenkomst is, dat beiden een centraal begrip uit de oudheid hanteren en weer tot leven wekken, of liever: ontdoen van latere bijbetekenissen die intussen hoofdbetekenis geworden zijn. Bij Sloterdijk is dat het cynisme, bij Guépin is het de retorica.

J.P. Guépin

Sloterdijk komt uit op een meer vrijgevochten standpunt dan dat van Guépin, die een uiterst intelligente en levendige apologie van ‘recht en orde’ levert. Sloterdijk schreef zijn boek dan ook in een nog altijd autoritaire en zich weer duidelijk verhardende maatschappij als de Duitse, terwijl Guépin zich afzet tegen de flodderige tolerantie die hier volgens velen heerst. Dat ‘volgens velen’ zal Guépin wellicht steken. Ergens in zijn inleiding heeft hij het over ‘mijn warse aard’. Van die aard heeft hij inderdaad herhaaldelijk blijk gegeven, bij voorbeeld in polemische, soms zelfs op woedende toon, geschreven gedichten naar aanleiding van actuele gebeurtenissen. Zo schreef hij op de avond van de kroning van Beatrix een sonnet dat begint met de regels: ‘Treedt maar weer af, Mevrouw, ik zag u bijna stikken/van opgeblazenheid, een koningin voor kikkers.’ Anti-monarchistisch, dus ‘links’? Lees dan de laatste terzine van het sonnet: ‘Blijf liever aan, Mevrouw. Onze oorlog werd verloren/door rellen om Vietnam. U moet de Rus bekoren!/Fout zijn ze allemaal, Uw collaboratoren.’

Retorische mentaliteit

Warser kan het inderdaad niet. Maar in zijn bijna fysieke afkeer van gemakzuchtig en luidruchtig links bevindt Guépin zich niet in het kleine gezelschap van een nadenkende happy few, zoals hij soms schijnt te denken, maar in dat van de gemakzuchtige zwijgende meerderheid. Alleen in de kleine intellectuele milieus waarmee hij meestal te maken heeft, vertegenwoordigt hij misschien een impopulaire minderheid.

Het dwarsliggen beoefent hij dan met een vileine wellust, die ik hem graag gun maar die ik ook met graagte zal bestrijden. Zo zegt hij in een recent interview in de NRC over de club van Morgan-automobilisten waarvan hij lid is: ‘Het prettige daarvan is dat je er niet onverwacht oude Vietcong-aanhangers in kunt tegenkomen. Het zijn allemaal rustige Telegraaf-lezers.’ Ik kan hier oprecht om grinniken, omdat ik precies weet wat Guépin hier bedoelt, omdat ik alle slagen om zijn arm heb geteld, maar ik zal hier toch tegenin brengen dat er geen rustige Telegraaf-lezers bestaan. De Telegraaf is een kwaadaardige krant, in zijn totaal en consequent anti-socialisme het meest ideologische dagblad van Nederland, en wie zich op zo'n krant abonneert doet dat uit een gedeelde haat, en haat en rust gaan niet samen, zoals Guépin zelf elders haarscherp aantoont.

Maar terug van de krant naar het boek, van de plaagstoot (ook mijnerzijds) naar de retorische mentaliteit. De retorica is voor Guépin veel meer dan welsprekendheid, laat staan de holle retoriek van het huidige spraakgebruik. ‘De retoricus,’ aldus Guépin, ‘ziet elke menselijke uiting als zet in een strategie, in het spel met een publiek dat men wil overtuigen.’

Al meteen paalt Guépin de retorica af van de filosofie: ‘Ik streef niet naar een (voor anderen) dwingende bewijsvoering; ik volg liever een ongedwongen weg... De retoricus gelooft niet dat er waarheden bestaan buiten de consensus van gesprekspartners om en dus ook onafhankelijk van een situatie... Ik vind het fataal dat Socrates, Plato en Aristoteles zo van het sofistisch relativisme zijn geschrokken dat ze zich achter wezenlijke en universele waarden hebben verschanst. Daar is veel bloed door gestort.’

De retoricus staat wantrouwend tegenover te veel consequenties. ‘Er is moed voor nodig om voor consequenties terug te schrikken; in plaats van goed doordachte waarheden komt dan een levendige nieuwsgierigheid naar mogelijke nieuwe standpunten... Ik houd een pleidooi om de waarheid als consensus op te vatten en bepleit daarom de wenselijkheid van een goed geordende discussie. Alleen daarin worden de discussiepartners wederzijds uitgedaagd hun standpunten helder te formuleren. Waarheden moeten telkens weer opnieuw verdedigd en doordacht worden, anders behouden ze hun kwaliteit niet; het worden clichés. Bondgenoot is dan de klassieke poëzie, die door zijn ver doorgevoerde eenheid van vorm en inhoud zijn waarheden tot het gedicht beperkt, of algemene waarheden in een concrete situatie aanschouwelijk maakt.’

Tot nu toe leek De beschaving vooral een politiek boek, maar het gaat ook in belangrijke mate over literatuur. Het is dan ook in de eerste plaats gebaseerd op twee reeksen artikelen in Hollands Maandblad: ‘Alleen kunst kan ons redden’ en ‘Retorica en liberale samenleving’. Deze reeksen worden verder uitgewerkt in de hoofdstukken ‘Dialectiek’, ‘Politiek’, ‘De taal der hartstochten’ en ‘De mening van de ander’. Het vijfde deel, ‘Het bloedig fundament van de beschaving’ (het boek wordt hier ‘minder jolig’, waarschuwt Guépin), kan men beschouwen als een omwerking van Guépins dissertatie: ‘The tragic paradox, myth and ritual in Ancient tragedy’ (1968).

[p. 29]

Maar in zijn politieke en in zijn literaire beschouwingen, die overigens geenszins los van elkaar staan, doet Guépin zich vooral kennen als moralist, als zoeker van leefregels. Ook in zijn eigen gedichten is Guépin altijd al een retoricus geweest, in de door hem zelf gecreëerde, of van de Ouden overgenomen zin van dat woord. De titel van zijn eerste bundel luidde: De mens is een dier maar hij zou het kunnen weten. Allemaal raadsels, eh? is de wel zeer anti-lyrische titel van een andere bundel. Maar in zijn laatste, classicistische verzameling sonnetten en vertaalde epigrammen, Liefde, afkeer en gewoontes, zijn het vooral de leefregels die treffen. Bij voorbeeld deze:

Kus uw vriendin, wees blij met haar zolang ze lacht,
en vraag in godsnaam, graaf niet dieper naar haar klacht.

Zoiets is grappig, bruikbaar, en wat mij betreft ook nog ontroerend.

Maar in de zoveel kloekere Beschaving gaat het om poëzie van een andere orde, de ‘echte poëzie’, volgens Guépin, van Aeschylus en Euripides. Centraal staat hierbij de gedachte ‘dat voor de tragici de door bloedschuld en incest bezoedelde voortijd een voorwaarde is voor de orde van de huidige beschaving. Het bloedig fundament van de beschaving. Recht en orde, en ritueel conventioneel gedrag, als precaire overwinning op een beestachtige menselijke natuur. In de jaren zestig dacht ik nog dat de rechtsstaat zo'n vanzelfsprekend goed was, dat het een aardig tijdverdrijf was taboes marginaal te doorbreken. Nu weet ik beter en evengoed als de tragici hoe snel en onomkeerbaar de talio van de wraak kan escaleren.’

Guépin is, meen ik, tot dit inzicht, tot deze verandering van standpunt gekomen tijdens een vrij langdurig verblijf in Italië toen daar de Rode Brigades dagelijks van zich lieten horen. De ontwikkelingen in Noord-Ierland en Libanon versterken zijn gelijk. De beschaving zou men de vrucht kunnen noemen van een gelijktijdige bestudering van de klassieken en het goed lezen van de kranten. Een dergelijke combinatie van eruditie en gevoel voor actualiteit is zeldzaam.

Boeken als dit, bij alle soliditeit toch voornamelijk heel speelse, indrukwekkende tractaat van J.P. Guépin worden dan ook zelden geschreven. Het is dan ook te hopen dat het goed en door velen gelezen wordt. Ze kunnen hier kennis nemen van een - eindelijk - gefundeerd liberalisme, dat kan leiden tot een strijdbaarder tolerantie.

■