Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

De wereld als Tantaluskwelling
Hans Verhagens groei van aarzeling naar onwetendheid

Kouwe voeten door Hans Verhagen Uitgever: De Bezige Bij, f29,50
Rob Schouten

Een van de avonden tijdens het afgelopen Poetry International werd geopend met een voordracht van de dichter Hans Verhagen. Zijn poëzie viel, behalve door gedeeltelijke onverstaanbaarheid, vooral op door onbegrijpelijkheid: ik kon eerlijk gezegd geen touw vastknopen aan de woorden die hij over ons leeg goot en die hij afwisselde met geheimzinnige, wat mij betreft pijnlijke stiltes. Het geheel maakte een weinig presente indruk. Maar ach, hij was misschien in gepeins, had zich geestelijk afgezonderd of was op een onzichtbare reis. Misschien sliep hij wel een beetje en durfde niemand hem wakker te maken. Er is nu eenmaal poëzie die bij publieke voorlezing nergens op lijkt maar die bij lezing in stilte en concentratie soms heel bevattelijk en schoon kan zijn.

De tekst bij Verhagens nieuwe bundel Kouwe voeten flapt in elk geval veel goeds. Zo spreekt zij van ‘de hoge inzet van zijn dichterschap’ en dat ‘leven en werk bij hem één en ondeelbaar zijn’; deze poëzie heet te zijn ‘de neerslag van de innerlijke lotgevallen van de dichter’ in de afgelopen periode en dan volgt de weerlegging bij voorbaat van een mij nogal vreemd voorkomende consecutie ‘al tilt zijn verbeeldingskracht de stof ver uit boven het peil van de anekdotiek’, alsof innerlijke lotgevallen gewoonlijk anekdotische gedichten opleveren - juist niet toch! Verder gaat het over een diep-tragisch accent, thematische verdieping, lyrische bewogenheid, hopeloze onvervuldheid, een rijpere, tevens grimmige toon, elegantie en brille; en ten slotte heet de maker van dit alles ‘de lyrisch meest begaafde dichter van zijn generatie’. Welke generatie moge dat dan wel wezen? De Zestigers vermoed ik, maar daar werd alle lyriek nu juist ontmanteld. Ik lees dus maar: Verhagen is de meest lyrische dichter van hen die eerst geen lyriek wilden schrijven.

Hans Verhagen

Enfin, het is niet echt belangrijk, tenzij als demonstratie van de schaamteloze humbug waarmee flapteksten hun inhoud soms aanbevelen: het gaat tenslotte om de gedichten zelf. Mijn eerste indruk was dat ik mij op Poetry International niet had vergist, deze poëzie was in ieder geval niet om te begrijpen. Bij nadere lezing begreep ik dat deze formulering niet toereikend was. Het moet zijn: Verhagens poëzie gaat over dingen die zich niet eenduidig en ondubbelzinnig laten begrijpen.

Hij begint Kouwe voeten overigens begrijpelijk genoeg, met een ‘Lied van de aarde’ dat aanvangt met de regel ‘Over de landen klonk een nieuw lied’ en eindigt met ‘over de aarde klinkt een oud lied’. Dat is met die dubbele paradox van verleden tijd + nieuw lied versus tegenwoordige tijd + oud lied een niet onaardige verbeelding van ‘het is altijd hetzelfde liedje’. Tussen die twee hoekregels wordt enige tijd naar inzicht gestreefd, vervolgens ‘smul ik van het gras der ongelukkigen - ik lust het niet’, en komt dan ten slotte de waarheid in het zicht dan is het toch die van de laatste regel: ‘over de aarde klinkt een oud lied’.

Het gedicht kan gelezen worden als een zero-standpunt, alles komt altijd weer op nul uit, een voor een oud-zeroïst als Verhagen geen onwaarschijnlijke strekking. Het kan ook een beschrijving zijn van Verhagens eigen poëtische ontwikkeling: ondanks schijnbare veranderingen is het nog steeds het oude liedje. En dat oude liedje van Verhagen zou iets kunnen zijn in de trant van, hoe ik het ook opschrijf, ik weet het ook niet allemaal precies, het is waar en tegelijk is het tegengestelde ook waar. (Dat is dan een paradox die hij in zijn vroege werk omzeilde door het materiaal onbewerkt en ongeïnterpreteerd aan te bieden.) Aldus kan de ‘lyrische ik’ in dit eerste gedicht ergens tegelijk van smullen en het niet lusten en in een ander gedicht opschrijven ‘Hoe zieker we ons voelden / hoe mooier alles scheen.’

Kip

De interpretatie van de buiten- en binnenwereld is hier kortom een nogal mistige aangelegenheid: ‘Weggedoken in mijn eigen rook / maar van vuur verstoken staarde ik, / Van bronnen droog, naar / - onnoembaar.’ En even verder, als de ik zich, kruipend voor een of andere overmacht, opeens op het grintpad aantreft, schrijft hij ‘ik wist niet meer wat ik deed / op het grintpad.’ Verhagen lijkt dus een poging te doen om op te schrijven hoezeer hij zich zelf en de wereld niet begrijpt, niet begrijpt hoe hij ergens komt, wat hij ziet, waarom hij zich hoe voelt et cetera. Een heel kenmerkende passage, die precies uitdrukt hoe alle psychische geworstel om waarheid en helderheid steeds weer op niets uitloopt is de volgende: ‘Ik hoop nog altijd dat ze geloofde dat ik dacht dat / ze een ander was, die ik was vergeten, / maar ik wist van meet af aan dat, / ondanks honderdduizend vlammen, dat -’ en dan is het weer enige tijd stil want bij zoveel tuimelend onbegrip moet wel gezwegen worden: de gedachte komt er niet uit, het resultaat is nul komma nu.

Ik sluit niet uit dat Verhagen heel diep over woorden als deze heeft nagedacht, maar nu ze er eenmaal staan zijn ze toch nog in hoge mate onmachtig, spinsels onder een per definitie troebele hersenpan. Tenslotte lijkt het toch te veel op het lang niet altijd leuke gezever, waarmee Wim T. Schippers een paar jaar geleden de onderkant van de VPRO-gids vulde.

Met die thematiek van de wereld als Tantaluskwelling en Sisyfusvat ineen, als verzameling dingen die (niet zich) oplossen als je net even niet kijkt heb je overigens het belangwekkendste van Kouwe voeten wel gehad. In de meeste gedichten lijkt de dichter zich sufgeprakkizeerd en oververmoeid bij het duistere geprevel van zijn innerlijke stem neer te leggen en het allemaal zonder weerstand op te schrijven. Symptomatisch voor zijn georakel lijkt mij de cyclus ‘Lager’, met een stoet nogal duistere beelden. Het begint met de volgende vier regels:

Een ooievaar aarzelde aan het raam.
Van m'n hoofd vloog een ei op,
van m'n wangen een schouder of voet,
er lag een hand op straat.

Misschien verbeelden ze de onzekerheid omtrent het fabeltje van de ooievaar: waar komt alles vandaan? Het gevolg is in elk geval omgekeerd, in plaats van een verklaring brengt deze ooievaar ontbinding, de ik valt uit elkaar. Een paar regels verder neigt, god mag weten hoe, ‘landinwaarts de schim van een kip’. De enige verklaring is dat het, als een soort Athene door Jupiter verwekte ei uit de tweede regel, onderweg is uitgebroed maar intussen is het ook al weer dood, een schim. Tegen het einde van de cyclus duikt de vage kip weer op, nu in de gedaante van een windhaan, die behalve uit een windei gekropen ook wel een echte windhaan zal zijn, dat wil zeggen met alle winden meewaait en alles ‘tergend registreert’, tergend omdat hij wel kan registreren maar niet interpreteren. Intussen ‘ligt daar // het geraamte van een

[p. 23]

ooievaar.’ Wat deze ornithologische gang in het gedicht vermoedelijk moet illustreren is een ontwikkeling van aarzeling naar onwetendheid, elke verklaring is een windei en de sprookjes gaan dood.

Verwijzingen

Ik heb met deze exegese mijn uiterste best gedaan op wat mij in feite een pure idiosyncrasie lijkt. Verhagen geeft zijn vogels namelijk geen enkele kans op objectiviteit, hij stipt ze slechts aan en laat het verder aan de lezer over om er wegwijs uit te worden. Alsof wij vogelwichelaars zijn.

Uiteraard hangt het hermetische karakter van deze poëzie sterk samen met haar thematiek van onzegbaarheid en paradoxaliteit, maar er speelt ook een veel oppervlakkiger element mee: dat van de ‘parodistische sous-en-tendus’, zoals de flaptekst het noemt. Tussen zijn zichtbare woorden fluistert Verhagen ons kennelijk nog heel andere dingen toe. Waaruit bestaan die verwijzingen? Moeten we bij een regel als ‘In een wereld zo vol gootstenen’ dan heus denken aan Van Alphens ‘In een boom zo volgehangen’ of bij ‘hem verlossend van de wonden’ aan ‘en verlos ons van de zonden’, zoals het hele gedicht met deze regel wel aan het Onze Vader doet denken? Ongetwijfeld spelen bijbelse toespelingen een grote rol in Kouwe voeten, met de ‘grazige weiden’ in het ene en de ‘diepe duisternis’ in het andere gedicht zelfs evident, maar heb je ze eenmaal ontmaskerd dan ben je nog geen stap verder. Het blijven verwijzingen, geen verwerkingen. Ook de woordgrapjes werken niet echt. De regel: ‘En opent zich een sleuf, / een gloed doemt op’ wordt vijf regels later gevolgd door een rijmwoord op sleufgloed: gleufhoed; het woord onvermogen in ‘G’ drie regels later door ‘overmorgen’. Zuivere klankspelletjes, die juist door de opzichtige vertoning een teleurstellende voorstelling opleveren.

Met dat al gaat Verhagens poëzie steeds opnieuw over dat wat ons tussen de vingers doorglipt en verdwijnt, en daarmee ook over de dood. Drie cycli zijn opgedragen aan de nagedachtenis van overledenen, de hele bundel aan de memorie van deze drie, met een asterisk aangemerkte personages. Dat doet vermoeden dat er een persoonlijke aanleiding tot deze poëzie bestaat, en dát kan men dan als de ontwikkeling in het oeuvre van Verhagen opmerken. Van de puur objectieve anti-lyriek in de bundels Rozen & Motoren en Sterren cirkels bellen evolueerde hij (ja, zo heet dat nu eenmaal) naar persoonlijker en melancholischer gedichten in Duizend zonsondergangen, een bundel die men onder de hoed ‘neo-romantiek’ pleegt te vangen. En in zijn vierde bundel is Verhagen dan uitgekomen op een ingewikkeld soort lyriek, waarin hij voor een deel onbegrijpelijk zingt en voor een ander deel verschillende omschrijvingen zoekt voor het waarom van deze kennelijk noodzakelijke duisternis. Het is maar de vraag of de goochelaar Verhagen en de gevoelsmens van diezelfde naam wel een verstandig huwelijk hebben gesloten. Oppervlakkig gezien bevat een heel gedicht van Verhagen vaak elementen die onverbiddelijk aan candlelight-poëzie doen denken, zoals bij voorbeeld het openingsgedicht van de afdeling ‘De eerste man op de zon’:

Ik herken haar,
met een mondvol witte
chocolade staat ze
op de straathoek;
in haar krulletjes ritselt,
als een strijkage die ons
nog even verbindt,?
nog altijd dat briesje
van haar.

Woensdagnamiddag - terwijl
ik nog ruik hoe ze geurde
bespeur ik tersluiks
m'n bevende hand,
waarmee ik ten lange leste ‘teerbeminde’
leerde schrijven.
Ik sta gebogen maar zij gaat gekromd.

Ah, de afstand! Die wind!
De tijd en de ruimte en
dat vlammetje van
dat eeuwige kind.
(Haar water.)

Het broeit in deze poëzie weliswaar van verstoken toespelingen en verwijzingen naar oerbeelden, maar een bevredigende uitleg van die tweede laag wordt door het nogal willekeurige ratjetoe-karakter van de beelden vrijwel onmogelijk gemaakt. Je wordt gedwongen om ook de aan de pythische spleet ontfutselde diepere strekking ‘lyrisch’, dat wil zeggen affectief, tenondergaan, een soort windhaan te zijn. ‘Over ontwikkeling gesproken: sinds 1964 zet Hans Verhagen geen dubbele punten meer voor aan een versregel,’ schreef Jacques Kruithof in Literair Lustrum II over Verhagens werk. Wat dat betreft zijn we in Kouwe voeten ook weer terug bij nul want daar zet hij me verdorie toch weer vier keer dubbele punten en komma's aan het begin van een regel. De verrassing van dit typografische grapje is, als zoveel in deze bundel, nul.

■