Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 15]

Een zwarte komedie
De buitengewone kracht van Alice Walker

The Color Purple door Alice Walker Uitgever: The Women's Press 245 p., f20,15
Nienke Begemann

The Color Purple is een buitengewoon boek, een sprookje en een fabel, dat ver boven de kwalificatie ‘black feminist writing’ uitgaat. Het is de derde roman van Alice Walker, die geboren werd in Georgia en nu in San Francisco woont en werkt. Ze heeft ook drie bundels poëzie geschreven en twee bundels korte verhalen.

The Color Purple bestaat uit brieven van twee zusters, die maar zijdelings aan elkaar zíjn gericht, en speelt hoofdzakelijk in de periode tussen de twee wereldoorlogen, in het Zuiden van de Verenigde Staten, en in Afrika. De hoofdfiguur is de oudere zuster Celie. Zij begint haar eerste brieven aan God te schrijven op haar veertiende jaar, nadat ze door haar vader is verkracht. Ze krijgt twee babies van haar vader, die hij snel laat verdwijnen - Celie denkt dat hij in ieder geval de eerste baby vermoordt. Haar zieke moeder sterft, en ze wordt uigehuwelijkt aan een weduwnaar met drie kinderen, die haar even slecht en bruut behandelt als haar vader.

De tweede zuster, Nettie, wordt door Celie zo lang mogelijk beschermd tegen de seksuele agressie van hun vader, en daarna tegen de avances van Celie's weduwenaar, maar loopt op een goed moment weg en wordt kindermeisje in het gezin van een ‘sanctified religious’ neger-missionaris die zijn familie meeneemt naar Liberia. De kinderen van de dominee zijn geadopteerd en blijken Celie's verdwenen babies te zijn. Nettie leeft meer dan vijfentwintig jaar in Afrika, maar de brieven die ze aan haar zusje schrijft worden door Celie's echtgenoot onderschept en verstopt - pas na jaren komt Celie erachter dat haar zusje nog leeft en voor haar doodgewaande kinderen zorgt.

Het bange vogeltje Celie, de plichtsgetrouwe dochter, blijft lang bij haar man en haar stiefkinderen. Ze overleeft de terreur van haar man door de figuur van Shug Avery, een blues zangeres, die bij hen in huis komt wonen. Shug Avery is ‘de eerste persoon’ die Celie ooit heeft ontmoet - flamboyant, vrijgevochten, warm en onafhankelijk. Het blijkt dat Celie's man altijd met Shug heeft willen trouwen, en zij met hem, maar dat het niet mocht van zijn familie. Als Shug ziek is, en bij Celie en haar man wordt opgenomen, wordt ze de minnares van beide, en vooral fel verdedigster van Celie. Langzaam maar zeker voltrekt zich een proces waarbij alle drie zelfstandige en liefdevolle mensen worden - verzoening is het grote thema van het boek.

Feminisme

Nettie, die terecht komt in Liberia, de staat die is gesticht door Amerikaanse ex-slaven, maakt een heel andere ontwikkeling door. Ze krijgt een betere scholing, en betere mogelijkheden om politieke ervaring op te doen. Maar uiteindelijk is ook dat politieke persoonlijk - de veranderingen die zich in Nettie voltrekken door het leven in die zich zelf corrumperende staat en door het dagelijks contact met autochtone stammen, zijn evenzeer tekenen van eigen groei als Celie's overwinningen op haar omgeving. Als oudere vrouwen zien de twee zusters, met hun gezamenlijke kinderen, hun mannen en hun geliefden, elkaar terug in hun geboortehuis - een thuiskomst die het meest doet denken aan de magische, zonovergoten slotscènes in sommige komedies van Shakespeare.

Deze simplistische en schematische samenvatting van het verhaal doet het boek geen recht. De wereld van The Color Purple is oneindig rijker - naast Celie, Shug Avery en Nettie komen er veel meer levensechte, complexe persoonlijkheden in voor - vrouwen en mannen - en veel traditionele zwart-zuidelijke thema's worden er op een verrassend nieuwe manier in behandeld. En wat de feministische kant van het boek betreft, ook in dit opzicht wijkt het van inmiddels tot gemeenplaatsen geworden ideeën af. Zo wordt de onderdrukking van de vrouw hier niet gepresenteerd als een parallel van de onderdrukking van negers door blanken.

In al zijn complexiteit wordt het boek gedragen door Celie's ongeschoolde, gebroken taal - een proza als poëzie, met een heel subtiele werking. Ondanks alle zwarte ellende die er in voorkomt is The Color Purple een komedie, en de stem van Celie is daarbij een van de belangrijkste ingrediënten. Het is een stem die je van het wanhopig staccato van haar eerste korte briefjes aan God hoort veranderen in een rijk, humoristisch, hard-boiled, maar zeer ontspannen geluid van een oudere vrouw. Die stem lijkt op Shug Avery's ogen:

‘What I love best bout Shug is what she been through, I say. When you look in Shug's eyes you know she been where she been, seen what she seen, did what she did. And now she know.’ Dat het boek goed en gelukkig eindigt is een aangename verrassing, en een van de redenen waarom het op een sprookje lijkt, maar heeft ook andere implicaties. Christopher Fry heeft eens geschreven: ‘Comedy is an escape, not from truth but from despair: a narrow escape into faith.’

Behalve een indrukwekkend literair meesterwerk is The Color Purple inderdaad ook een exploratie van religieus gevoel, en niet alleen omdat Celie haar brieven aan God richt als er niemand anders is tegen wie ze kan praten. Het boek is opgedragen To the Spirit: Without whose assistance / Neither this book / Nor I / Would have been / Written. De beweging van het plot is die van heling en verzoening, en de les die Celie leert is niet alleen die van solidariteit, ‘sisterhood’, waarbij de sterkere vrouwen de zwakkeren voorgaan en beschermen, en hen leren te leven en te beminnen.

De paarse kleur van de titel komt terug op bladzijde 167, waar Shug Avery aan Celie vertelt hoe zij God ziet - niet als een oude blanke man, of een vrouw, maar als een onzijdig iets, ‘It’.

‘But what do it look like? I ast.

Don't look like nothing, she say. It ain't a picture show. It ain't something you can look at apart from anything else, including yourself. I believe God is everything say Shug. Everything that is or ever was or ever will be. And when you can feel that, and be happy to feel that, you've found It...

Listen, God love everything you love - and a mess of stuff you don't. But more than anything else, God love admiration.

You saying God vain? I ast.

Naw, she say. Not vain, just wanting to share a good thing. I think it pisses God off if you walk by the color purple in a field somewhere and don't notice it.

What it do when it pissed off? I ast. Oh, it make something else. People-think pleasing God is all God care about. But any fool living in the world can see it always trying to please us back.

Het is verbazingwekkend hoe schijnbaar moeiteloos, en zonder sentimentaliteit, zonder suikergoed, maar juist door de bitterheden in de levens van haar hoofdfiguren heen, Alice Walker een mildheid doet ontstaan, een verzoening die inderdaad niet beter kan worden beschreven dan als een ‘escape into faith’. Als dat, op zo'n hoog literair niveau mogelijk is, zijn we niet ver meer van de toppen van een feministische kunst - die dan vast niet meer zo zal heten.

■

De Nederlandse vertaling van Alice Walker ‘The Color Purple’, verschijnt binnenkort bij Uitgeverij In de Knipscheer.