Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 10]

De prinses van de psychoanalyse
Marie Bonaparte: vitaal en zelfbewust

Marie Bonaparte: A Life door Celia Bertin Uitgever: Harcourt Brace Jovanovich, 286 p., f58,15
Christien Brinkgreve

‘Ik hield van moordenaars; ik vond ze interessant’; met deze voor een 70-jarige prinses misschien wat excentrieke woorden begint Bertins biografie van het uiterst boeiende leven van Marie Bonaparte (1882-1962), een directe afstammeling van Napoleons broer Lucien, de laatste Bonaparte zoals ze zich zelf beschouwde. Behalve een passie voor moordenaars bezat Marie Bonaparte vele andere hartstochten waarvan die voor de psychoanalyse misschien wel het bekendst is geworden. Ze was een van Freuds trouwste leerlingen, en heeft veel voor hem en de psychoanalyse betekend. Haar professionele leven als psychoanalytica combineerde ze met haar leven als prinses; beide fronten vergden veel, en op zijn minst uiteenlopende kwaliteiten, en het is juist die veelzijdigheid die haar zo uitzonderlijk maakte.

Marie's jeugd was van een treurig stemmende eenzaamheid. Ze was enig kind, haar moeder stierf een maand na haar geboorte - vergiftigd, zo gingen de geruchten -, en de kleine Marie werd opgevoed door haar vader en grootmoeder. Haar vader, een ongelukkige man, had niet veel aandacht voor zijn dochter; zo vond deze bijvoorbeeld later de brieven die ze als klein meisje aan hem geschreven had ongeopend tussen zijn papieren terug; wel gedateerd, want hij was een precies mens. Haar grootmoeder was een sterke en strenge vrouw, die kon jagen, paardrijden, en soms staande plaste - een interessant en niet onbelangrijk detail -, en ze bestierde het huis met ijzeren hand. Zonder veel gevoel voor gezelligheid: het enige spel dat ze wel eens met haar kleindochter deed was biljarten.

Marie Bonaparte op 23-jarige leeftijd

Marie moet een droevig meisje geweest zijn, getuige de foto's in deze biografie en ook de kleine boekjes die ze op haar achtste begon te schrijven, met wonderlijke en ook treurige verhaaltjes, zoals het in het boek afgedrukte ‘I would try to cry’. Dit schrijven zou ze haar leven lang blijven doen. Wanneer, zo schreef ze later, haar driftmatige impulsen, van welke aard ook, tegen de muur van de werkelijkheid stukliepen, dan zocht ze haar toevlucht in intellectuele sublimatie en vond daarin ‘vrede en geluk’.

Marie Bonaparte en haar dochter, prinses Eugénie

Dat dit nogal eens nodig was, blijkt zonder veel moeite uit haar levensverhaal. Haar adolescentie was evenmin een rooskleurige episode. Ze begon allerlei kwalen en angsten te ontwikkelen, werd tobberig en ouwelijk, tot ongerustheid van haar vader die vreesde haar zo niet uit te kunnen huwelijken. Tot overmaat van ramp stootte ze haar neus tegen de piano waardoor ze een lelijk litteken opliep. Van de vele operaties die ze tijdens haar leven zou ondergaan was de eerste aan haar neus, de volgende aan haar borsten, en daarop verschoven ze zich naar haar clitoris, maar dan zijn we inmiddels een stuk verder in haar leven.

Haar vader vond ten slotte een geschikte huwelijkskandidaat, prins George van Griekenland. Huwelijksstrategisch gezien een goede zet, want zijn dochter was zo met één klap geparenteerd aan een groot deel van de Europese vorstenhuizen, maar voor Marie bood dit huwelijk niet veel uitkomst: George bleek een sombere melancholieke man wiens affectie vooral uitging naar zijn Deense oom Waldemar, en niet erg naar Marie, die snakte naar enig teken van leven: ‘My George, near his Waldemar, is like a day lit by the sun, and away from him like a day of fog.’ De geboorte van hun zoon Peter gaf enige opleving, maar bij het volgende kind - een dochter, Eugénie - overheerste bij hem de teleurstelling dat het niet opnieuw een zoon was.

Vaders

Zo langzamerhand toch wat ontmoedigd begon ze zich tot andere mannen te wenden, waaronder Aristide Briand, minister-president van Frankrijk. Ook deze affaires zouden, net als het schrijven, een gewoonte worden, maar een die haar minder rust en vrede gaf. Pas de ontmoeting met Freud - in 1925, ze was toen drieënveertig - gaf haar een doel in het leven; ze ging bij hem in analyse en ze omschreef dit als de aangrijpendste ervaring die ze ooit had gehad. Freud was voor haar de vaderfiguur naar wie ze lang vergeefs gezocht had. ‘Mijn hele leven, schreef ze later, ‘hechtte ik slechts waarde aan de mening, de bijval, de liefde van enkele vaders, steeds hoger gekozen, en de laatste van hen moest mijn leermeester Freud zijn.’ Ze bleef hem toegewijd, en hij bleef in zekere zin de man in haar leven; althans in haar professionele leven, dat een steeds belangrijker deel van haar ging worden.

Ook Freud raakte geïnteresseerd in ‘de prinses’ zoals hij haar noemde. Zijn waardering blijkt duidelijk uit een Marie zeer tevreden stemmende uitspraak waarin hij haar vergeleek met een andere leerling, Lou Salomé: ‘Lou Andreas-Salomé is een spiegel - ze heeft noch uw viriliteit, noch uw oprechtheid, noch uw stijl.’ Freud was bovendien snobistisch genoeg om het mooi te vinden om een prinses onder zijn gevolg te hebben en hij zag in hoe nuttig ze kon zijn voor de psychoanalytische beweging.

Dat laatste had hij goed gezien: in meer dan één opzicht was Marie Bonaparte voor de analyse van groot belang. Ze redde een aantal malen de psychoanalytische uitge-

[p. 11]

verij als deze failliet dreigde te gaan; voor de verbreiding van Freuds ideeën in Frankrijk heeft ze zeer veel werk verzet, en ook op een andere manier is ze belangrijk geweest voor de geschiedenis van de psychoanalyse: door haar toedoen vertoont deze minder hiaten dan wanneer het alleen aan Freud had gelegen. Ze kocht in 1936 van een Berlijnse antiquair de brieven die Freud aan Fliess had gestuurd tussen 1887 en 1902, de jaren waarin hij de grondgedachten formuleerde van wat de psychoanalytische theorie zou worden. Behalve deze correspondentie wist ze zo ook een belangrijk artikel van Freud aan de vergetelheid te ontrukken, het beroemde ‘Entwurf’ dat Freud in 1895 schreef, waarin hij een neurologische basis schetste voor de werking van de psyche. Evenmin als bij andere persoonlijke geschriften wilde Freud niet dat deze brieven in handen van het nageslacht zouden vallen; hij wilde ze terugkopen, maar de prinses trotseerde zijn dringende verzoek, overtuigd van het grote belang van deze brieven. Freud behoorde voor haar tot de geschiedenis van het menselijk denken, zoals Plato of Goethe, zo probeerde ze hem te overtuigen, en wat een verlies voor het nageslacht zou het zijn als de gesprekken met Eckermann of de dialogen van Plato vernietigd zouden zijn. Ze liet de correspondentie in waterdichte verpakking naar Engeland transporteren, en in 1950 publiceerde ze, samen met Anna Freud en Ernst Kris, een selectie uit deze brieven (Sigmund Freud, The Origins of Psychoanalysis. Letters to Wilhelm Fliess).

Marie Bonaparte fotografeert Freud in Londen

Misschien is de meest tastbare hulp die Marie Bonaparte Freud heeft geboden haar bemoeienis met zijn vertrek uit Wenen in 1938, toen de nazi's door Wenen marcheerden en Freud daar nog altijd zat, ondanks het vertrek van vele joodse vrienden en collega's. Behalve Freud en zijn gezin wist ze ook nog enige teksten uit zijn handen te redden die hij gewoontegetrouw wilde weggooien; Marie wilde, ook gewoontegetrouw, alles van hem bewaren, en het resultaat was, vertelde Anna Freud, dat Marie de papieren uit de prullenmand viste die Freud erin had gegooid.

Was Marie Boneparte nu alleen maar een rijke en rare prinses die zonder haar afkomst en geld niet veel te betekenen zou hebben gehad; had ze kortom ook hersens of andere begaafdheden? Ze had in elk geval een enorme vitaliteit en - in haar latere jaren althans - een grote ‘joie de vivre’, maar afgezien daarvan had ze ook onmiskenbaar literaire talenten. Ze heeft een groot aantal interessante artikelen geschreven over uiteenlopende onderwerpen als frigiditeit, oorlog, kleptomanie, Edgar Poe, de tandarts, het magisch denken bij de primitieven, Freud, en haar hond Topsy. Ze schreef over de dingen die haar direct bezighielden, en ook in haar brieven en aantekeningen is haar toon zeer direct, soms nogal aards. De biografie van Bertin geeft hiervan vele voorbeelden: het boek is rijk aan smakelijke details en precies in zijn gegevens. De schrijfster - geboren en getogen in Parijs, thans levend in Boston, en auteur van verschillende romans en enige non-fictie - heeft duidelijk jarenlang studie gemaakt van het leven van Marie, van haar aantekeningen, dagboeken, brieven en publikaties. Het boek is af en toe wat vlak van toon, vooral in de beschrijvingen van Marie's latere jaren. Heel nauwkeurig staat aangegeven hoe ze van de ene plechtigheid en conferentie naar de andere vloog zonder dat we nog veel te horen krijgen van haar innerlijke leven. De droefheid uit haar jeugd komt beter uit de verf dan haar roerselen op latere leeftijd. Maar misschien was ze toen tot rust gekomen, en daar valt altijd minder over te vertellen.

■