Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 6]

Een wereld zonder sleutel
De Codex van Luigi Serafini en het Leven van Glen Baxter

Tekening van Glen Baxter Op de volgende pagina: tekeningen uit de Codex Seraphinianus

Codex Seraphinianus door Luigi Serafini Uitgever: Meulenhoff/Landshoff, f195,-
Glen Baxter. His Life The Years of Struggle door Glen Baxter Uitgever: Thames and Hudson, f34,95 Importeur: Nilsson & Lamm
Doeschka Meijsing

Iedere keer dat een boek (of lied, of prent, of geur, of licht) het klaarspeelt een herinnering naar boven te halen die goed diep was weggestopt, is er weer een stukje tijd aan de tijd gebreid. Meestal leidt dat tot lang wakker liggen, maar soms is er reden tot vreugde.

Dit keer gaat het om een heel intense, heel algemene, heel bepaalde ervaring uit vroeger tijden die wereldwijd verbreid moet zijn. Ik doel op de tijd toen het kind nog niet kon lezen, maar al wel kon bladeren, kijken, denken. Het zat op de vloer met een boek op de knieën en bekeek de plaatjes. Die plaatjes begreep het wel, het had de perfecte intelligentie om te snappen wat er gebeurde - een man klom op een ladder naar de maan, bij voorbeeld, of een kleine jongen hurkte bij de straatgoot waar hij zijn bootje in liet varen, terwijl achter hem, op de brug, Franse soldaten kwamen aanmarcheren - maar het kon de tekst niet lezen. En daarmee ontstond er een constante verbazing: wat betékende het, die man op die ladder? Wat dééd die kleine jongen daar, behalve hurken? Het kind zocht vergeefs naar een bedoeling van hun daden, naar iets wat de heel modernen ‘motivatie’ noemen, naar iets wat de daden kon verklaren. Dat iets zat 'm in de tekst, ook dat had het door. En in machteloosheid besloot het, aangezien het het geheim van de woorden nog niet te weten kon komen, dat die man op de ladder, de jongen in de goot, een ‘andere wereld’ was. Een wereld zonder sleutel.

Waar het mij om gaat is wat ik maar noem het ‘dáár-gevoel’. Daar waar we met geen mogelijk denkbare sleutel een toegang toe kunnen verschaffen, dat is ‘dáár’, andere wereld, ver weg, mikpunt van verontrusting of woede.

De Codex Seraphinianus is het boek dat de ervaring van het vroegere ‘daar-gevoel’ sterk in de herinnering roept. Het is een boek dat mij beurtelings vervult met verbazing en met woede en dat ik toch niet goed met rust kan laten. Maar hoe dit boek dat zich onttrekt aan alle begrip te beschrijven?

De Codex beoogt een encyclopedie te zijn. Het eerste deel behandelt de natuurwetenschappen: natuurkunde, chemie, mechanica, plant- en dierkunde; het tweede deel gaat over anatomie, antropologie, mythologie, linguistiek, spelen, architectuur en mode. En nu ben ik zeker nog enige gebieden van kennis vergeten. Het is een lijvige foliant en bovendien zeer rijk geïllustreerd, van een ijzeren consequentie en niet vrij van monomanie. Anders dan de Encyclopedie van Diderot en d'Alembert, die het resultaat was van samenwerking van een aantal bijzonder vernuftige geesten, is het het werk van één man, Luigi Serafini. Anders dan de Encyclopedie van Battus, die het werk is van één man, gaat de Codex niet uit van woorden. In de Romeinse traditie van Varro en Plinius gaat het uit van de zaak en neemt het de werkelijkheid als uitgangspunt, systematisch geordend. Nu dan? Dan is er toch geen enkele reden waarom je met deze rijk uitgegeven encyclopedie niet langs de deuren zou kunnen gaan?

Jawel, daar is alle reden toe. Het zou je wel eens duur te staan kunnen komen. Mensen zouden hun woede wel eens op jou kunnen botvieren. Er is namelijk iets niet in de haak met de werkelijkheid in de Codex.

Groeiende stoelen

Luigi Serafini is een in 1949 geboren Italiaan die van 1976 tot 1978 aan zijn Codex gewerkt heeft. Meer weten we niet van hem. Of toch wel íéts meer: de man moet over een ongebreidelde en bizarre fantasie beschikken. Meestal heb ik het niet zo op ongebreidelde en bizarre fantasieën en vind ik wat we in nachtelijke dromen tegenkomen al meer dan genoeg van het goede. Maar Serafini heeft zijn verbeelding met zo'n consequentie opgetekend dat er een merkwaardige aantrekkingskracht van uitgaat. Hij heeft de gebieden van kennis en wetenschap in kaart gebracht van een volstrekt imaginaire wereld, maar wel van een wereld die genoeg elementen bevat die ons vertrouwd zijn. In de afdeling Anatomie bij voorbeeld zien we hoe gereedschappen als hamer, combinatietang of pen als natuurlijke ledematen aan de arm

Vervolg op pagina 8

[p. 7]

[p. 8]

groeien, waar bij ‘ons’ handen zitten. En hoe er ‘daar’ wieletjes zitten waar wij voeten hebben. Maar ook bestaan er, volgens de prenten in de afdeling Antropologie, gewone mensen zoals wij (die weliswaar rituele eer betonen aan een soort halfmensjes, wezentjes die bestaan uit ballet-beentjes en die ter hoogte van de navel ophouden te bestaan). De krokodil, die bij ons ontstaat uit de paring van vader-krokodil en moeder-krokodil, komt ‘daar’ tot stand wanneer man en vrouw het samen doen, op het moment van de ook bij ons bekende totale versmelting. Stoelen groeien er, volgens de afdeling Plantkunde, zoals bij ons bomen groeien. Ze worden er gekapt, ontdaan van twijgen en bladeren en gebruikt om tijdens het schaatsen op het ijs plaats te nemen. De hippopotamus (zoals bekend het dier dat we het liefst voor onze verjaardag kado zouden krijgen) blijkt bij dwarsdoorsnede niet uit botten, weefsel en ingewanden te bestaan, maar uit een soort elektrische bedrading. Zoals wíj steden hebben die tegen bergwanden aan kleven, of aan riviermonden liggen, zo hebben ze ‘daar’ steden die in een regenboog gebouwd zijn en op verschillende uren van de dag verschillende kleuren aannemen.

Uit de Codex Seraphianus

Dit alles heeft een zeker droomachtig karakter: het lijkt op wat we kennen, maar is tegelijkertijd zo vreemd en onbegrijpelijk. Of is deze Codex nu juist ons cliché van de droom?

Ik kom op die gedachte omdat de meester van de droom, Jorge Luis Borges, in de onlangs uitgekomen bundel Zeven avonden, een van de zeven lezingen in het boek wijdt aan de nachtmerrie. Daarin doet hij een verbazend verhelderende uitspraak. Hij vertelt dat hij eens een nachtmerrie had; hij vertelt de inhoud van die nachtmerrie - en tot mijn verwondering was daar niets griezeligs aan. Kijk, zegt Borges vervolgens, daar is nu niets griezeligs aan. Maar in zijn droom was het een verschrikking, was het geladen met angst en wanhoop. Zo is het precies. Normale dingen brengen ons in de droom tot paniek en bizarre dingen weten we als ‘beelden/met evenveel gelatenheid te dulden/als toen ze nog hun rol in het leven speelden,/ons soms verveelden en nochtans vervulden’.

Borges

Het heeft dan ook nooit enige zin een droom aan iemand te vertellen, zelfs is het nutteloos hem voor je zelf op te schrijven. De sfeer van de droom verdwijnt subiet in het alfabet.

Wellicht heeft Serafini dat heel goed begrepen. De pagina's verklarende tekst in deze encyclopedie, in hoofdstukken met systematische aanduiding, de tabellen, de verklarende formules, de onderschriften - ze zijn allemaal geschreven in een handschrift dat gebruikmaakt van een alfabet dat niet bestaat. Dat is het hemeltergende aan dit boek. Een encyclopedie in het Arabisch of Chinees zal ik waarschijnlijk nooit in mijn leven kunnen lezen. Maar dat is een kwestie van de vrije wil. Was ik minder lui dan ik ben, ik studeerde nu én Arabisch, én Chinees, én Ivriet en probeerde via grammofoonplaten de tientallen Afrikaanse talen onder de knie te krijgen. In principe kan elk alfabet door ons opengebroken worden, zoals nog onlangs, in 1954, werd bewezen door het boek van Michael Ventris en John Chatwick, The Decifering of the Linear B, waarin werd aangetoond dat de Myceners (de homerische helden) wel dégelijk Grieken waren, met Griekse taal. Zo is het niet met de Codex Seraphinianus. Dit alfabet is per definitie niet ontcijferbaar. Het is gesloten, potdicht en bestaat slechts in de geest van één man, Serafini. En ik maak me sterk dat het ook daar niet bestaat, omdat het wel een handschrift is, maar niet beschikt over de logica en systematiek waarmee met een echt alfabet een taal te ontwerpen is. Mocht ooit, tweeduizend jaar na nu, iemand in staat zijn de code van de Codex te ontrafelen, dan zal ik vanonder mijn grafsteen mijn hoed afnemen. Intussen blijf ik zitten met het machteloze gevoel een boek in handen te hebben over een wereld die ik niet begrijpen kan. Nooit.

Dat gevoel heeft te maken met de woede die het kind kan voelen omdat het de tekst bij de plaatjes niet kan lezen. En ook met de woede die de Longobardische krijgsmannen voelden, in een verhaal van Borges, toen ze over de Alpen kwamen en de stad Ravenna binnentrokken. Daar zagen ze bogen en loggia's en stenen vazen en trappen, een architectuur die ze niet begrijpen konden - en in hun drift begonnen ze eraan dat alles te vernietigen. Maar een van hen, Droctulft leverde de prestatie om een halve slag te draaien en te beseffen dat dat wat hij niet begreep ‘een geheel was dat veelvuldig was, maar niet ongeordend’, en van een onbegrijpelijke schoonheid. En hij keerde zich tegen zijn eigen stamgenoten en verdedigde de stad Ravenna tegen de vernietiging van zijn kameraden.

Alleen, al wist het kind het niet, en al wist Droctulft het niet, op het alfabet en op de stad Ravenna past een sleutel. Op de wereld van Seraphinianus niet.

Strijd

Een ander geval in de psychologie van het ‘daar-gevoel’ is het boek Glen Baxter. His Life. We hebben hier niet te maken met een encyclopedie, maar met een autobiografie, het eerste deel kennelijk want de ondertitel luidt The Years of Struggle. Die behelzen de geboorte, de kinderjaren en de jaren op school totdat de hoofdpersoon van deze autobiografie, Glen Baxter himself, het ouderlijk huis de rug toekeert. Het schutblad meldt ons dat het een verhaal is ‘van moedige strijd tegen onderdrukking en apathie, gezondheid en efficiency, and for the right to be wrong’. Een klassiek geval dus.

Nee, niet helemaal of helemaal niet zelfs. Want nauwelijks leunen we gemakkelijk achterover om de eerste zin van deze autobiografie te lezen (zo geruststellend, zo intiem..): ‘It was one of those long English summer days that seem to go on for ever...’, of we fronsen al verontrust de wenkbrauwen. De bijbehorende tekening toont immers een orkaan zoals die maar een keer in de honderdzoveel jaar voorkomt: inktzwarte luchten, een kruiwagen wordt omvergeblazen, de hooiberg houdt nog maar net stand, en op de voorgrond wordt een hele boerderij uit zijn voegen gelicht. Een ogenblik lang leeft de verdenking dat bij de totstandkoming van het boek een verkeerde tekening bij de juiste tekst is geplaatst - of andersom. Maar al bij het omslaan van de eerste bladzijden wordt duidelijk

[p. 9]

dat we hier te doen hebben met een autobiografie die zich afspeelt in een heel speciaal soort wereld.

In deze wereld gebeurt iets dat onmogelijk is: we kunnen er lezen vóórdat we plaatjes kunnen kijken. De tekst laat zich kennen als buitengewoon genoegelijk. ‘Whenever we stayed out late, mother would invariable be waiting for us on our return.’ Of: ‘As I remember, there was always a rush to be the first to open the presents on Christmas morning.’ Of: ‘During those first weeks at school I began to develop a persecution complex.’ Het is het kleine lief en leed van het groot worden.

Het zijn de tekeningen die hier de verwarring stichten. Ze lijken op het eerste gezicht zonder uitzondering afkomstig uit de jeugdboeken van de jaren vijftig, toen ‘geluk nog heel gewoon’ was. Jaren vijftiginterieurs en kleding; schoollokalen; schoolkampen; vriendschappen; avonturen. Goed beschouwd zijn ook deze tekeningen die uit de jeugdboeken weggelopen lijken, zeer geruststellend. Slechts hier en daar heeft een gewoon mens een staart, of komt het skelet van een dinosaurus uit een huis geslopen, maar ook vreemde gebeurtenissen waren ‘toen nog heel gewoon’ in boeken, en misschien echt overdag ook nog wel.

Wat de tekeningen in deze autobiografie zo verwarrend doet zijn is dat ze niet bij de tekst passen, en vervolgens van de weeromstuit nergens meer in een wereld passen. Er gebeuren ‘daar’ op die tekeningen vreemde dingen die een tekst zou kunnen verklaren, wat niet gebeurt. Het levert een gevoel op of we vlakbij de oplossing van een raadsel zitten, maar er nooit precies achter zullen komen. Vaak ook ontstaat er een zodanige kortsluiting tussen tekst en tekening dat het effect hilarisch is. Er zitten namelijk in beide zoveel herkenbare elementen, zoveel vertrouwds, dat de ondeugdelijke combinatie van de twee op elke bladzijde onverwacht komt en lachen onvermijdelijk is. Stefan Themerson zou zeggen dat twee onafhankelijke coördinaten elkaar kruisen.

Dat lachen doen we tegen beter weten in. Want in een hoekje van ons hoofd zit een lichte verontrusting dat we nooit meer, zoals vroeger, eens zullen begrijpen wat zich daar allemaal afspeelt. We zijn met opzet kort gesloten. Alsof we al niet genoeg moeite hebben de begrijpelijke dingen te begrijpen.

■