Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

In oorlog met het verleden
Koos van Zomers eerste grote roman

Otto's oorlog door Koos van Zomeren Uitgever: De Arbeiderspers, 262 p., f24,50
Carel Peeters

De eerste pagina's van Otto's oorlog wekken de indruk dat het zal gaan om een Nederlandse versie van Holocaust. De schrijver moet gedacht hebben dat hij maar krachtig moest beginnen. De eerste zin, ‘Rotterdam 14 mei 1940, dat was ook niet misselijk’, wordt direct gevolgd door niet misselijke krachtige taal; in de tweede zin is al sprake van een ‘obsessie’, dan van een ‘jankend projectiel’, plaveisel dat open ‘gerukt’ wordt, inslagen die ‘niet meer te tellen’ waren, een stad die ‘golfde’, mensen die wegkruipen ‘in de naden en kieren’, terwijl hun adem ‘bestierf’, doodsangst die ‘gierde’, de geur ‘van dunne stront’ die de hemel opzoekt. Dan zijn er nog ‘de Heinkels’ en ‘de scherven, rokende puinhopen, gekerm van gewonden, loeiende branden.’

De veronderstelling dat de lezer hierdoor ‘gepakt’ zal worden lijkt mij een misverstand. Het is pathetisch, opgeklopt en naïef. Een passender begin staat nog op dezelfde pagina, onderaan: ‘Otto's vader had Otto aan de ene hand en Frits aan de andere; hij nam zulke grote stappen dat de jongens struikelden over hun voeten. Zijn moeder hield de kleine Tom op haar arm en prevelde: “Waar moeten we heen, waar moeten we in godsnaam heen.”’

Van Zomeren gebruikt de eerste pagina's verder om ondubbelzinnig te kennen te geven wat de roman zal behelzen. In een paar bladzijden is hij er mee klaar: het zal gaan over de herinneringen van Otto aan het bombardement op Rotterdam. Die worden meteen ‘pure destructie. Kanker’ genoemd; het zal gaan over de vraag hoe zijn fascinatie voor de bom die in hun straat viel te verklaren is. Het antwoord wordt onmiddellijk gegeven: alleen in Rotterdam had hij jarenlang op de terugkeer van zijn vader kunnen wachten. Het zal gaan over zijn zaken en het verdienen van veel geld na de oorlog en, tenslotte, over zijn kennismaking met de bioloog en dichter Wessel Matser, ‘een ontmoeting die zijn leven zou veranderen’. Onhandiger kan men een roman niet beginnen. Van Zomeren geeft alles wat de roman intrigerend zou kunnen maken al aan het begin prijs. Dit stoere, door een goedkope romanconventie ingegeven begin is echter niet maatgevend voor Otto's oorlog. Van Zomeren had blijkbaar een roekeloze start nodig om de eigenlijke toon van zijn roman te bereiken. Vanaf pagina twaalf verdwijnt de bombastische taal om nog slechts een enkele keer op te duiken.

Otto's oorlog is een van die romans waarin de oorlog niet alleen een historische, maar een minstens zo belangrijke psychologische en morele rol speelt: zoals De Aanslag van Harry Mulisch waarin de vraag naar iemands schuld centraal komt te staan, of De val van Marga Minco waarin de verbijsterende invloed van het toeval wordt getoond. In de literatuur heeft met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog een ‘sublimering’ plaats waardoor die periode steeds vaker een model is waaraan menselijk gedrag kan worden getoetst. Zonder het werkelijkheidsgehalte van de oorlog te verminderen, levert hij aanknopingspunten om menselijke dilemma's en zeurende innerlijke conflicten te tonen waarvan de betekenis en geldigheid niet alleen aan de oorlog gebonden is. Het is de wisselwerking tussen historische en a-historische motieven die de romans van Mulisch en Minco zo indrukwekkend maakt.

Gat

In Otto's oorlog ligt het accent op de psychologie: de verdwijning van Otto's vader aan het einde van de oorlog is de oorzaak van een permanente oorlog in zijn hoofd. Hij is veertien als zijn vader door de Duitsers wordt meegenomen, hij is tussen de achtenveertig en tweeënvijftig in de hoofdlijn van de roman. Van Zomeren is soms weinig subtiel en niet erg terughoudend als hij duidelijk wil maken wat Otto Stein voor iemand geworden is in de tussentijd: ‘aan de buitenkant een gehaaid zakenman, maar in zijn hart nog steeds een hunkerend kind.’ Dit zou, net als het wilde begin van de roman, van een doodslaande duidelijkheid zijn als Van Zomeren er in de rest van de roman niet in was geslaagd dit soort ondubbelzinnigheden te vermijden. Dat gebeurt doordat de aandacht niet wordt gericht op het doen van sappige uitspraken, maar op de machinaties van Otto's geest. Hij is weliswaar een gehaaid zakenman, maar voor hem zelf is dat zakendoen altijd bijzaak geweest. Hij denkt voortdurend aan andere dingen: aan zijn vader en alles waarvoor die vader staat. De verdwijning van zijn vader en de zekerheid na verloop van tijd dat hij niet terug zal komen veroorzaakt een gat in zijn leven: op de plaats van dat gat had zich alles moeten bevinden waaraan hij zekerheid, stabiliteit, vertrouwen, gemoedsrust had kunnen ontlenen. Door het niet terugkomen van zijn vader is hij een alsof-leven gaan leiden; voor zijn gevoel is hij in 1944 blijven steken, voor de rest is hij ouder geworden en heeft hij zaken gedaan. Hij is onvoldaan, nukkig, weerspannig en hunkert naar begrip. Hij leeft tegen zijn zin, omdat de zin verdween toen zijn vader werd opgehaald. ‘Onder geen beding zou hij laten merken dat hij aan het leven gehecht was’ staat op helft van de roman.

Het onvoldane alsof-leven van Otto Stein speelt zich in de roman af tijdens vier expedities. Stein is eigenaar van een aantal zaken in huishoudelijke artikelen en wasmachines en ontmoet op Mallorca een Nederlandse bioloog, Wessel Matser, voor wiens werk en persoon hij zich gaat interesseren. Hij treedt als medefinancier op van reizen naar Turkije, Senegal, Spanje en Mauretanië om de vogeltrek te bestuderen. Van Zomeren vertelt het verhaal van deze reizen niet rechtlijnig, maar heeft de roman een elliptische vorm gegeven waardoor de kern van het verhaal, en tegelijk de oorlog in Otto Steins hoofd, broksgewijs wordt onthuld, om pas op pagina 248 echt beschreven te worden: Wessel Matser valt dan van een berg in Spanje en is voor zijn leven invalide. Dat Wessel verongelukt weten we al vanaf het begin, maar niet wat het is gaan betekenen in Otto's leven.

De roman begint met herinneringen aan Rotterdam en het begin van de laatste reis naar Senegal, waar Wessel niet meer bij is. Alle reizen maakt Otto in het gezelschap van zijn neef Simon, de dertigjarige zoon van zijn broer, en fotograaf van het populaire weekblad Deze Week. Tussen het begin van de roman en het slot, dat zich weer in Senegal afspeelt, liggen de andere reizen. Het reisdoel wijzigt zich, maar wat hetzelfde blijft is het gedachtenleven van Otto. Obsessieve herinneringen, angstige dromen, angstvisioenen op klaarlichte dag houden hem in een permanente staat van onzekerheid en onvoldaanheid en dat heeft effect op zijn gedrag ten opzichte van zijn neef en Wessel.

Angst

De ontmoeting met Wessel - wiens achternaam niet voor niets Matser luidt - confronteert Otto met iemand die totaal vrij is van de problemen waarmee hijzelf te kampen heeft. Wessel is intelligent, zelfverzekerd, gaat op in zijn werk, is vrij van frustraties en heeft een vanzelfsprekende, niet sentimentele band met de natuur. Otto voelt zich in zijn bijzijn klein, bezoedeld, dom en denkt dat Wessel hem veracht en hem alleen accepteert vanwege zijn geld. Wessel is alles wat Otto had willen zijn. Hij probeert een gunstige indruk op hem te maken en zich te interesseren voor de natuur en de vogeltrek, maar wat voor Wessel een met hem samenvallende werkelijkheid is zijn voor Otto woorden. Als Wessel in verrukking is bij het zien van een zwerm roofvogels, zwevend tussen de bergen, voelt hij zich buitengesloten. Otto probeert zijn minderwaardigheidsgevoel te compenseren door Wessel te interesseren voor de bron van zijn onvoldaanheid, maar doet dat zo halfhartig en indirect dat het gezeur wordt. De flarden die hij echter loslaat wil hij gehonoreerd zien met volledig begrip en medelijden. De psychologische, goedbedoelde interpretatie door Wessel van Otto's dwanggedachte dat de bom die op 14 mei 1944 in hun straat viel eigenlijk voor hun huis bedoeld was accepteert hij niet: het is maar een theorie van iemand die maar iets bedenkt en er toch niet over mee kan praten omdat hij de oorlog niet heeft meegemaakt. Zijn leven is volgens Wessel in die ene seconde dat de bom viel stil blijven staan. Voor Otto was de grootste schok de angst van zijn vader tijdens het

[p. 5]

bombardement. Otto heeft zich vastgebeten in zijn ongeluk en wil dat anderen zijn ongeluk erkennen; hij wil er ook respect aan ontlenen, zodat het als een excuus kan gelden voor het feit dat hij maar een gewiekste zakenman is. En vooral Wessel, die zich niet bewust is van de rol die hij in Otto's geest speelt, moet dat erkennen omdat hij de personificatie is van wat Otto had willen zijn.

Koos van Zomeren, foto Chris van Houts

Van Zomeren spint de verhouding tussen Wessel en Otto beheerst en met psychologisch raffinement uit. Wessel beweegt zich gemakkelijk en doelbewust, terwijl in Otto herinneringen, afgunst, angsten woelen zonder dat Wessel daar veel weet van heeft. In het gat dat de verdwijning van zijn vader heeft achtergelaten worden zijn herinneringen 's nachts, als hij niet kan slapen, of overdag geprojecteerd. Hij ziet zich dan als de enige zoon die zijn vaders lot verzacht: zijn vader is kleermaker en maakt op zolder aan een Singernaaimachine uitsluitend broeken. Otto doorkruist met zijn step Rotterdam en vertelt aan zijn vader wat hij allemaal in de stad heeft gezien. Hij is de enige die met zijn vader te doen heeft en droomt ervan dat zijn vader ooit eens geen broeken zal maken, maar een jasje, zodat zijn moeder daarover in verrukking zal raken. (Zijn moeder veracht haar man.) Zijn vader leert een tamme kraai praten. De timide man krijgt één keer de aandacht op zich gevestigd als hij hem de tekst ‘Hitler is dood’ heeft geleerd. Maar de kraai vliegt op een dag weg en gaat zijn tekst in de buurt verkondigen, zodat de Duitsers woedend worden. Wanneer zijn vader als gevolg hiervan door twee Duitse soldaten wordt opgehaald kijkt hij van bovenaan de trap naar Otto en geeft hem een knipoog, wat de zoon zich sindsdien herinnert als een teken dat ze samen een geheim hebben: dat hij terug zal komen.

De passages waarin Van Zomeren de tochten door Rotterdam oproept waarin Otto op zoek is naar zijn vader zijn zo suggestief dat het effect heeft op de beoordeling van Otto's gezeur in het gezelschap van Wessel en Simon; er dringt iets door van: hij heeft recht van spreken. Otto posteert zich dagenlang bij het gebouw van de SD omdat hij denkt dat zijn vader daar zit. Hij ziet in elke man op straat zijn vader en loopt achter hem aan. Op zijn twintigste is hij daar nog mee bezig, en later laat hij zich inpalmen door een evangelist en een politicus van bedenkelijk allooi, alles om iets van vaderlijke beschutting te ondergaan. Wessel vervult die functie ook.

Gedicht

De Dritte im Bunde, zijn neef Simon, is in Otto's oorlog het slachtoffer van Otto's zeurende onlust. Ten opzichte van Wessel gedraagt Otto zich masochistisch, ten opzichte van Simon sadistisch. Als Simon en Wessel samen zijn voelt Otto zich buitengesloten: het zijn dan twee na de oorlog geboren mannen die ongedwongen met elkaar omgaan, en waarvan Otto denkt dat ze hem maar een ouwe zeur vinden. Over de bron van Otto's irrationele afkeer van Simon (die hij toch steeds meevraagt op reis) is Van Zomeren opmerkelijk zwijgzaam. Otto moet zichzelf in hem herkennen en als hij moordneigingen krijgt wil hij zichzelf in Simon ombrengen. Speciale aanleiding geeft Simon niet, behalve dat hij het goed kan vinden met Wessel, en na de oorlog geboren is. Simon zit gecompliceerder in elkaar dan Wessel: hij vertelt Otto van zijn angstdromen waarin hij zich voorstelt dat zijn vrouw Anneke het in zijn bijzijn aanlegt met andere mannen, iets waar in werkelijkheid niets van waar is. In werkelijkheid is hij gelukkig met haar, tot op het moment dat hij zijn dromen op haar loslaat als iets echts. Otto moet in Simons dromen zijn eigen weigering herkennen om gelukkig te zijn. Hij wil niet gelukkig zijn omdat hij het niet kan; hij kan het niet omdat hij dan verraad zou plegen tegenover zijn vader en het verleden. Wessel zegt tijdens een gesprek dat tijdens het bombardement geen huizen, maar Otto's jeugd is gebombardeerd. Dat wil Otto op een of andere manier door zijn omgeving erkend zien en hij wil er het recht aan ontlenen om ongelukkig te zijn. Het verleden zal weten wat het heeft aangericht, zou men Otto's obsessie kunnen vertalen, en hij wil niet dat het verleden gehonoreerd wordt met iemand die erbovenop komt en stoicijns voortleeft.

Dit motief, wat doet men met het verleden, geschiedenis, ervaringen, is verspreid aanwezig in de hele roman, maar krijgt zijn pregnantste uitdrukking in de verhouding tussen Wessel en Otto. Voor Otto is het een lijflijke waarheid dat niets in de geschiedenis verloren gaat: hij zeult haar mee en voelt het elk ogenblik. Wessel vindt dat ook dat nooit iets verloren gaat, maar hij is een dichter. Als ze tijdens een expeditie een dode griel tegen een afrastering vinden zegt Wessel: ‘Ik zal een gedicht over hem schrijven, dan is het toch nog ergens goed voor geweest. Jongens, ik kan jullie de poëzie van harte aanbevelen. Als dichter ben je onkwetsbaar. Er is geen betere remedie tegen ellende en narigheid dan de gedachte: ik kan er altijd nog een gedicht over schrijven.’ Dit vermogen om alles te transformeren tot iets bruikbaars en alles te zien als potentieel vruchtbaar voor iets anders, is Otto totaal vreemd. Hij is niet alleen geen dichter, hij kan helemaal niet zo denken. Wat de poëzie is voor Wessel, is Otto's sadistische gedrag tegenover Simon.

De titel van de roman is ook de titel van een gedicht dat Wessel over Otto heeft geschreven. Het is geen flatteus gedicht, er komen regels in voor als ‘Otto blijft een handelaar/de oorlog is zijn handelswaar’. Het gedicht suggereert dat Otto's preoccupatie met de oorlog een scherm is dat een diepere angst aan het oog onttrekt: een levensangst gelijk aan die van zijn vader, en die tijdens het bombardement voor Otto pas echt zichtbaar werd. Toch is Otto ontroerd als hij het gedicht ontdekt: hier was tenminste iemand die iets met zijn ongeluk gedaan had. Dat het gedicht niet bepaald vriendelijk is ziet hij over het hoofd: ‘Er was maar één ervaring in zijn leven waarmee hij dit kon vergelijken: de aaiende hand van zijn vader op zijn kruin.’

Van Zomeren heeft een bewonderenswaardig gevoel voor stemmingen; in de dialogen, de onderlinge verhoudingen tussen de deelnemers aan de expeditie, de gedachtenstromen van Otto brengt hij nuances en accenten aan die nauwkeurig het komen en gaan van spanningen, kameraadschap, verveling, gemelijkheid weergeven. Otto maakt in de roman een bijna onmerkbare ontwikkeling door: tegenover Wessel voelt hij zich onbeduidend en een zakenman, maar aan het einde van de roman, in gesprek met een andere bioloog, Sibe Bouman, is hij het die allerlei ornitologische wetenswaardigheden vertelt; op dat moment lijkt hij even boven zijn problemen uit te stijgen. Op zulke momenten dringt de schoonheid van de natuur door zijn frustraties: ‘Het was hier mooi, zo godvergeten mooi’ staat er. Maar de deceptie volgt onmiddellijk: ‘Wat had hij hier eigenlijk te zoeken?’

In Otto's oorlog zijn in een paar personages een groot aantal verlangens, frustraties, gevoelens van rivaliteit en emoties samengebracht. Otto's toeschouwerschap tijdens de expedities heeft niet alleen te maken met zijn fascinatie voor Wessel; de expedities zijn mede bedoeld om te zien in welke mate de natuur aan het verdwijnen is. En dat heeft met Otto te maken: de natuur associeert hij met afscheid en dat heeft weer te maken met zijn obsessie: de natuur mag niet blijven bestaan als er nog mensen zijn als ik die er niet van kunnen genieten. Van Zomeren slaagt erin het mechanisme van emotionele chantage bloot te leggen en de lezer te verstrikken in Otto's door de oorlog ‘verantwoorde’ negativisme, zijn status als zwartkijker. Dat negativisme strekt zich uit tot Wessel, die hij van zijn ‘voetstuk’ wil stoten. Hij heeft fantasieën over zijn ‘val’; wanneer Wessel in werkelijkheid van een berg valt loopt hij rond met het gevoel dat hij er schuldig aan is, omdat hij iets dergelijks misschien wel gewild heeft. Zijn laatste reis met Simon maakt hij vooral om er achter te komen of hij tot zo'n moord in staat was, en dat probeert hij op Simon uit. Otto's oorlog is een bewonderenswaardige roman waarin een oorlog wordt uitgevochten die men zich herinnert.

CAREL PEETERS