Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 29]

Schnitzler, Polgar en Ehrenstein
Drie vertegenwoordigers van het Weense fin de siècle

Therese Kroniek van een vrouwenleven door Arthur Schnitzler Vertaling Pim Lukkenaer Uitgever: Spectrum Klassieken, 251 p., f14,90
Kleine Schriften, Band 1, Musterung door Alfred Polgar Uitgever: Rowohlt Verlag, 524 p., f60, - Importeur: Nilsson & Lamm
Tubutsch door Albert Ehrenstein Vertaling Hans Bakx Uitgever: Kwadraat, 60 p., f18,50
Wil Rouleaux

Onlosmakelijk verbonden met het Weense fin de siècle is de naam Arthur, Schnitzler. Van hem, de produktiefste en veelzijdigste schrijver uit deze periode, is bekend dat hij literair gestalte gaf aan wat Sigmund Freud vrijwel gelijktijdig langs de weg der wetenschap had ontdekt. Vaak geciteerd in dit verband is een brief die Freud, terugblikkend op de voorafgaande drie decennia, op 14 mei 1922 aan Schnitzler schreef, waarin onder meer staat: ‘Ich habe den Eindruck gewonnen, dass Sie durch Intuition - eigentlich aber infolge feiner Selbstwahrnehmung - alles das wissen, was ich in mühseliger Arbeit an anderen Menschen aufgedeckt habe.’

Ook na de Eerste Wereldoorlog, in een tijd waarin de individualistische en esthetische schrijversgeneratie langzaam plaats moest maken voor de sociaal-geëngageerde expressionisten, volhardde Schnitzler in de typische thematiek van het fin de siècle. Maar terwijl Schnitzlers tientallen novellen en toneelstukken van rond 1900 nog de lof van vrijwel de complete kritiek oogstten, werd zijn werk na 1918 aanzienlijk terughoudender ontvangen. De schrijver zou zich, zo oordeelde men, steeds maar weer herhalen - en hij behoorde tot wat we achteraf bezien, de titel van Stefan Zweigs autobiografie parafraserend, die Welt von Gestern zouden kunnen noemen. Toch zou Schnitzler ook na 1918 nog enkele grote successen kunnen noteren. Daartoe behoorde, naast de bekende novelle Fräulein Else (1924), vooral de roman die in 1928 verscheen: Therese. Kroniek van een vrouwenleven.

Alfred Polgar

Arthur Schnitzler

In Therese doet Schnitzler in 106 korte hoofdstukken verslag van het leven van een vrouw tussen haar zestiende en ongeveer vijfendertigste jaar. De roman begint in Salzburg, de stad waar Thereses vader, een hoge officier, zich na zijn vervroegde pensioen heeft teruggetrokken. De gewezen militair wordt al spoedig geestesziek en belandt in een inrichting. De zorg voor het kleine gezin - Therese heeft nog een drie jaar oudere broer - berust vanaf die tijd op de schouders van Thereses moeder. Deze weinig stabiele vrouw, van adellijke afkomst overigens, laat zich echter weinig aan haar kinderen gelegen liggen en verdeelt haar tijd tussen gezelschappen en het schrijven van derderangs romans, die ze aan provinciale kranten weet te slijten. Na enkele kortstondige affaires wordt Therese de geliefde van een plaatselijke luitenant. Als ze echter merkt dat deze haar bedriegt met een toneelspeelster, besluit ze de provincie voorgoed te verlaten en haar heil te zoeken in Wenen. Op dat moment is ongeveer één vijfde deel van de roman verstreken, en de rest speelt zich vrijwel ononderbroken in de hoofdstad af.

Therese - met een niet voltooide schoolopleiding - vindt in Wenen werk als kindermeisje. In haar vrije tijd leert ze Kasimir Tobisch kennen, een twijfelachtig kunstenaar, van wie ze na verloop van tijd in verwachting raakt. Therese wil zich aanvankelijk laten aborteren, maar deels door de hoge prijs daarvan, deels door haar besluiteloosheid, brengt ze toch een kind ter wereld. De kleine Frans wordt ergens op het platteland bij pleegouders in de kost gegeven; Kasimir Tobisch heeft zijn vriendin inmiddels in de steek gelaten.

Tussen alles in

Vanaf die tijd begint Thereses neergang. Ze wisselt tientallen keren van werkgever, bij geen enkele familie langer blijvend dan enkele weken of maanden. En bijna even kortstondig als haar baantjes zijn de relaties met haar vele minnaars, die ze doorgaans op straat leert kennen. (Een tweede zwangerschap wordt nu overigens wel onderbroken.) Soms maakt de verteller flinke sprongen voorwaarts in de tijd, soms ook wordt de handeling kort verplaatst naar het platteland, waar de ontwikkeling van de jonge Frans, die inmiddels al enkele jaren scholier is, veel te wensen overlaat. Even lijkt een verbetering van Thereses situatie in te treden als ze kennis krijgt aan de vader van een van haar pupillen, een bijna vijftigjarige weduwnaar. Deze krijgt echter een fatale hartaanval, vlak voor het huwelijk dat hij met Therese is overeengekomen. Frans is inmiddels van het platteland naar Wenen gehaald, waar de jongen zich tot een regelrechte crimineel ontwikkelt. Het weinige geld dat Therese bezit - ze heeft zich ondertussen opgewerkt tot een bescheiden privélerares - wordt haar door haar zoon op vaak hardhandige wijze ontfutseld. In het voorlaatste hoofdstuk komt het tussen Therese en haar zoon tot een beslissend incident. Frans verlangt opnieuw geld van zijn moeder, deze weigert hem dit, en vervolgens vergrijpt hij zich aan haar. Therese sterft de dag erna aan de gevolgen hiervan, en Frans wordt tot twaalf jaar gevangenisstraf veroordeeld.

Het thema van het buitenechtelijke kind dat zijn moeder vermoordt, heeft Schnitzler blijkbaar lange tijd beziggehouden. Want al in een vroege novelle, het korte Der Sohn uit 1892, duikt deze stof op. En in zowel het vroege als het late werk wordt de moord verklaard door de onwaardige en in feite niet gewilde existentie van de zoon. De moeder toont zich trouwens in beide gevallen uiterst schuldbewust en verzoekt op het sterfbed, wegens verzachtende omstandigheden, om een mild vonnis voor haar kind.

Overigens is het niet alleen Frans die ons als een produkt van zijn omgeving getoond wordt. In net zo sterke mate geldt dit voor Therese zelf; ook zij is een produkt van haar onstandvastige milieu. Thereses afkomst speelt trouwens ook anderszins nog een belangrijke rol, want haar positie tussen alle maatschappelijke klassen in (ze is geen echt

[p. 32]

kindermeisje maar evenmin een typisch burgermeisje) brengt haar, met uitzondering van de adel, met alle mogelijke sociale milieus in contact. Zelfs met de boerenstand, die verder bij de typische grote stadsschrijver Schnitzler nergens aan bod komt.

Therese is, zoals gezegd, in 106 korte hoofdstukken onderverdeeld, en deze structurering komt ongetwijfeld de leesbaarheid zeer ten goede. In ieder hoofdstukje wordt een episode uit het leven van de hoofdpersoon verteld. Uitweidingen, details of commentaar van de verteller ontbreken nagenoeg volledig. Aangepast aan deze sobere verteltrant - het woord ‘kroniek’ uit de titel wordt volledig waargemaakt - is ook de stijl, die veel directer en realistischer is dan die van Schnitzlers tientallen vroegere vertellingen. Sommige Schnitzler-experts geven tegenwoordig zelfs op grond van deze versobering de voorkeur van de late Schnitzler boven die van 1900. Maar deze constatering lijkt me toch niet helemaal juist, want Schnitzlers sterkste punt, de uiterst subtiele analyse van menselijke gedragingen en gevoelens, komt nog het beste tot zijn recht in het sterk impressionistisch getinte proza van rond de eeuwwisseling. Daarmee, met absolute meesterwerkjes als Leutnant Gustl, Der blinde Geronimo en Die Toten schweigen, is Therese niet te vergelijken - al blijft het met zijn vlotte vertelwijze, zijn brede sociologische panorama van het Wenen uit het begin van de eeuw, en zijn onuitgesproken sociale betrokkenheid een geslaagde roman.

Alfred Polgar

Tot de weinige vroege critici van Arthur Schnitzler behoorde de man die naast Karl Kraus doorgaat voor de belangrijkste Oostenrijkse criticus uit de eerste helft van deze eeuw: Alfred Polgar. Polgar, die eigenlijk Polak heette, werd in 1873 in Wenen geboren en groeide op in de zogenaamde Leopoldstat, de wijk waar de armste joden woonden. Kort voor 1900 trad hij toe tot de Wiener Allgemeine Zeitung, de krant waarin enkele van zijn kritieken verschenen die hem de levenslange animositeit van Arthur Schnitzler zouden opleveren. Na 1900 schreef Polgar onder meer voor bekende bladen als Simplicissimus uit München en het Prager Tageblatt, tot dat hij na de Eerste Wereldoorlog toetrad tot Die Weltbühne. In dit blad behoorde hij, naast uiteraard Kurt Tucholsky, lange tijd tot de toonaangevende medewerkers; tot het moment was aangebroken waarop ook hij een veiliger heenkomen moest zoeken in de Verenigde Staten.

Alfred Polgar schreef niet alleen kritieken maar beoefende daarnaast ook nog veel andere genres die behoren tot wat in het Duits Kurzprosa heet: schetsen, feuilletons, verhalen, prozagedichten en essays. Toch heeft Polgar - in Nederland overigens veel minder bekend dan gelijksoortige schrijvers als Tucholsky en Karl Kraus - zijn reputatie voor het grootste deel aan zijn kritieken te danken. Kurt Tucholsky, zeer onder de indruk van Polgar, schreef zelfs eens, refererend aan de toneelkritieken die de Wener in het Berlijnse Die Weltbühne publiceerde: ‘Mit Ausnahme des alten Fontane weiss ich keinen Theaterkritiker deutscher Sprache, der so aufs Augenhärchen genau sagen kann, was er sagen will.’ En Tucholsky voegder er zelfs, enigszins flatteus, aan toe dat Polgar wat hem betreft wel aanspraak kon maken op het predikaat ‘der feinste und leiseste Schriftsteller seiner Generation’.

Overigens was Polgar als criticus niet iemand die het zijn lezers erg moeilijk maakte. Integendeel zelfs: vakjargon of andere poespas vermeed hij angstvallig. Anderzijds streefde hij ernaar, ondanks al zijn eruditie, zo onbevangen mogelijk op een literair werk te reageren. Zijn credo als criticus bracht hij eens als volgt onder woorden: ‘Daarin besteht die höchste Kultur des Kritikers: immer wieder allen Erfahrungsfirnis, alle Wissensschicht, alles Vorurteil von sich abstreifen zu können, wenn man an eine künstlerische Sache herantritt; sich immer wieder als weisses Blatt zu präsentieren, auf dessen hyperempfindliche Oberfläche das Kunstwerk seines Wesens weichste und zarteste Linien ziehen kann. Auf einem mit Wisens-Runen zerfurchten Brett muss diese Zeichnung verzerrt und verkrüppelt ausfallen.’

Alfred Polgars werk staat de laatste jaren weer opnieuw in de belangstelling. Te danken is dit vooral aan de Oostenrijkse criticus en literatuurwetenschapper Ulrich Weinzierl. Deze heeft niet alleen enkele jaren geleden een uitvoerige Polgar-biografie laten verschijnen, maar stelde tevens enkele bloemlezingen samen uit de maar liefst zevenentwintig delen die tijdens Polgars leven verschenen. In samenwerking met Duitslands bekendste criticus, de eminente Marcel Reich-Ranicki van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, heeft hij nu ook het eerste deel bezorgd van wat een vierdelige selectie uit Polgars verzamelde werk moet gaan worden.

Subliem stijlgevoel

Musterung, zoals de titel van het fraaie dunkruk-deel luidt, bestaat uit schetsen en verhalen van maximaal vier à vijf bladzijden. (De boek- en toneelkritieken komen in respectievelijk deel drie en vier.) Thematisch gezien zou men de teksten kunnen samenvatten onder de noemer Oostenrijk 1900-1940. Polgar schrijft over de meest uiteenlopende voorvallen uit de ondergaande Donaumonarchie en uit het Oostenrijk van tussen de twee wereldoorlogen. Daarbij schuwt hij geenszins onderwerpen als: de eerste zeppelin in Wenen, de afzetmogelijkheden van suikerbakkers, en de opkomst van de cigarillo's. Speciale aandacht krijgen de Eerste Wereldoorlog, de ingrijpende gevolgen hiervan voor het land, alsmede het opkomend nationaal-socialisme in Duitsland zowel als Oostenrijk zelf.

Naast Polgars sublieme stijlgevoel - een slecht lopende zin leek hem niet te kunnen ontsnappen - is ook zijn humor een opvallende constante. Polgars humor is daarbij, in tegenstelling tot die van Karl Kraus, nergens bitter of agressief. Zelfs de gehate Duitsers worden doorgaans met mildheid behandeld. De sterk verschillende geaardheid tussen Oostenrijkers en Duitsers vormt trouwens een regelmatig terugkerend thema. Ergens merkt hij hierover op: ‘Der Österreicher, wenn er betrunken war, wollte die ganze Welt umarmen; der germanische Bruder, im gleichen Fall, sie kurz und klein schlagen.’

Overigens heeft Alfred Polgar, deze charmante en amusante causeur uit het oude Oostenrijk, volgens goed vaderlands schrijversgebruik nooit de beginselen van een politieke groepering omhelsd. Zoals hij anderzijds ook in zijn werk directe politieke uitspraken en stellingnamen zo veel mogelijk vermeed. Toch kan er geen twijfel over bestaan waar Polgars sympathie naar uitging; naar de sociaal-democratie. De liefde voor de kleine man, die in een groot deel van zijn schetsen een hoofdrol vervult, is net zo duidelijk waarneembaar als de afkeer van de heersers. Illustratief in dit opzicht lijkt me de slotzin van ‘Die kleinen Leute’: ‘Ich will lieber die Büste meines Briefträgers auf den Schreibtisch stellen als die des grossen Napoleon.’

In 1919 werd Alfred Polgar literair redacteur van het Weense dagblad Der neue Tag. Aan deze pacifistische krant werkten Robert Musil, Joseph Roth en Franz Werfel mee. Maar er was ook een bescheidener medewerker, die enige bekendheid had als expressionistisch dichter: Albert Ehrenstein. Van hem, ook al afkomstig uit een der armste joodse milieus van Wenen, verscheen de vroege novelle Tubutsch (1911) in vertaling.

Karl Tubutsch, wiens monoloog de inhoud van de korte novelle vormt, is iemand van het melancholieke en neurotische mensenslag: getemperd worden deze eigenschappen echter door een excentrieke humor en vooral door de gave des woords. Tubutsch flaneert over de straten en pleinen van Wenen, met als enige doel ‘te midden van alle denkbare bezigheden de meest exotische op het spoor te komen’. Aldus peinst hij over een doorwrocht essay dat ‘Over agenten en hun geuren’ zal gaan, en bekruipt hem ‘het onstilbare verlangen rioolwerkersvrouw te worden’. Tot daden evenwel komt Tubutsch niet en bijgevolg vormt de dood van twee vliegen in zijn inktpotje al een schokkende gebeurtenis, evenals trouwens het breken van één van zijn schoenveters. Wat Tubutsch van zijn medemensen onderscheidt, en wat hem tot zijn vreemde levenswandel aanzet, is ‘het verschil in innerlijke organisatie’ en vooral het besef dat alles ‘vergeefs en dwaas is als ieder speuren naar een oorzaak op deze wereld’.

Tubutsch, met zijn mengeling van melancholie en zelfspot een typisch produkt uit de oude Weense school, is in zijn excentriciteit en retoriek net kort genoeg om te blijven boeien. Hans Bakx vertaalde dit kleinood, wat trouwens geen gemakkelijke taak kan zijn geweest. Zijn Nederlands is zo mogelijk nog excentrieker dan het Duits van Ehrenstein. Als er in het origineel staat ‘Garnison’ luidt het Nederlands ‘syfilis-garnizoen’, en ‘diese Gesellschaft’ wordt zelfs vertaald met ‘dit egoïstische goelasj-genootschap.’ Of het vertaaltechnisch correct is betwijfel ik, maar storend is het allerminst. En bovendien moet gezegd, dat als Bakx wél vertaalt wat er in het Duits staat, hij vaak zeer vindingrijk is. Zo wordt bij voorbeeld, heel fraai, het Weense ‘Ja, mein Herzerl’, gezegd tegen een man, in het Nederlands: ‘Jaja, meneertje koekepeertje.’

■