Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 27]

De bekering van Leslie Fiedler
Omhelzing van populaire literatuur als reactie op de academische kritiek

What Was Literature door Leslie Fiedler Uitgever: Simon & Schuster, 288 p., f49,65 Importeur: Van Ditmar
Ed Schilders

Leslie Fiedler is momenteel waarschijnlijk het bekendst als de auteur van het fascinerende werk over anders-gevormde mensen, Freaks. Daarin toonde hij aan welke angsten met welke lusten in onze psyche gemeenschap hebben als wij heel dikke vrouwen, zeer dunne mannen, op leeuwen of olifanten gelijkende mensen, dwergen of reuzen bezien. Wat wellicht minder lezers buiten de Verenigde Staten weten, is dat Leslie Fiedler zelf een freak is.

Hij is, om precies te zijn, de rara avis van de Amerikaanse literatuur, een omschrijving die hij weliswaar te danken heeft aan de spotlust van zijn collega's, maar die hij zeker niet zal ontkennen. Integendeel. In zijn nieuwste studie over literatuur in Amerika, What Was Literature, herhaalt hij met genoegen de collegiale uitspraak dat hij zich in zijn dertigjarige carrière als prozaschrijver en als criticus en theoreticus heeft opgewerkt van enfant terrible naar de status van dirty old man. Time, in een van die schaarse momenten waarop het blad aandacht besteedde aan literaire kritiek, noemde hem een ‘most daring skinny dipper’ en dat is precies de uitspraak die sindsdien in alle flapteksten van Fiedlers boeken voorkomt. Hij provoceert en incasseert niet alleen, hij adverteert ook. Het is, gezien door Europese, en misschien moet ik wel zeggen Nederlandse ogen, een toch wel wat merkwaardige reputatie, aangezien Fiedler zijn leven lang eigenlijk niets anders gedaan heeft dan op persoonlijke wijze over literatuur berichten met daarnaast een misschien niet altijd even academische maar dan toch doordachte en doorvoelde hang naar de relatie tussen literatuur en de samenleving. Zijn proza, hoewel nooit van het allerzwaarste kaliber, heeft daarnaast altijd de sporen gekend van een originele geest en een nooit geheel geruststellende oogopslag. In ons land, waar van alles wat schrijft een afwijking of twee, drie verwacht wordt, en getolereerd - dat is belangrijker - zou Fiedler nooit een freak geworden zijn.

De schandalen, waaraan Fiedler aanduidingen als ‘skinny dipper’ overhield, zijn heel gevarieerd. In 1957 werd zijn korte verhaal Nude Croquet het doelwit van protestacties van met de censor geallieerde lezers. Het verscheen in Esquire en vertelt over een groep behoorlijk deftige mensen die zich laat verleiden tot wat in de titel beloofd wordt, een partijtje croquet in het bloot, met ‘in leer gebonden folio's, in het midden opengeslagen en met de ruggen naar boven, bij wijze van wickets.’ Het rumoer kostte het tijdschrijft duizenden dollars aan advertenties en Fiedler een aanzienlijke hoeveelheid academisch respect. Wat daar nog van over was kwam ten heftigste ter discussie toen Fiedler in 1967 door de politie gearresteerd werd in Buffalo, New York, op verdenking in zijn huis gelegenheid te hebben gegeven tot het verhandelen en gebruiken van marihuana. De affaire - Fiedler werd door een lager gerechtshof tot zes maanden gevangenisstraf veroordeeld en moest tot aan het Supreme Court in beroep - baarde zelfs enig opzien in ons land, waar Fiedler een halfjaar zou komen doceren op uitnodiging van de Universiteit van Amsterdam. Die uitnodiging werd aanvankelijk ingetrokken maar later, onder druk van de pro-Fiedler publiciteit in de Verenigde Staten en in ons land, hernieuwd. Toen, echter, wilde Fiedler niet meer, al kwam hij wel naar Amsterdam na een uitnodiging van de Asva. ‘I came to love Holland,’ schrijft hij in een van zijn mooiste werken, Being Busted, ‘despite its claustrophobic dimensions (...) and its strange addiction to the tulip, most unattractive of all flowers.’

Pop-critic

Wat hij academisch Amerika vooral heeft aangedaan is niet zozeer de schandaleuze erotiek van Nude Croquet of de controverse rond Being Busted, maar de substitutie van zijn persoonlijke normen voor die van de Academie in zijn geschriften over literatuur. In zijn lange carrière op dit gebied heeft hij zo ongeveer alles gedaan wat wetenschappers in de Verenigde Staten als zelfmoord beschouwen. Meerdere malen kondigde hij de dood van de roman aan, meerdere malen kreeg hij dus ongelijk. Voortdurend nam hij het op voor auteurs en ideeën die in academische kringen buiten het curriculum en de geschreven studies gehouden worden. Voortdurend overtreedt hij de grenzen van de literatuur en begeeft hij zich op het gebied van de psycho-, socio-, of sexuoloog. Zijn Freaks, op zich al een onderwerp waarover je met een Ph.D. niet kunt schrijven, is van die interdisciplinaire aanpak het meest ‘tergende’ voorbeeld, en in What Was Literature signaleert Fiedler de radeloosheid van bibliothecarissen die niet kunnen beslissen onder welke van de -logieën het boek de bibliotheek in mag. Het is niet ongewoon, heb ik zelf kunnen vaststellen, dat in ons land het boek onder ‘Zoölogie’ op de plank staat. Al eerder heb ik in deze bijlage bericht hoe een andere ‘pop-critic’, Gore Vidal, de meerderheid van de Amerikaanse critici scholar-squirrels gedoopt heeft, academische eekhoorns (in Pink Triangle), met het verwijt dat ze de literatuur misbruiken, of uitsluitend gebruiken voor wetenschappelijke en onderwijskundige doeleinden. Maatschappelijke, psychologische en vooral morele aspecten komen nauwelijks ter sprake of het is in de vorm van collaboratie met rechtse maatschappelijke krachten. In What Was Literature kiest Fiedler een minder politiek-ideologisch verwijt als uitgangspunt, maar hij schaart zich niettemin aan Vidals zijde als hij in de eerste helft van het boek zijn persoonlijke visie loodrecht afzet op die van Academe, niet zozeer in een geste van zelfverdediging als wel als een breed uitgesponnen provocerende daad.

Leslie Fiedler

On Subverting the Standards heet dit eerste deel en er is heel veel op aan te merken. Fiedler onderzoekt hier de mogelijkheid om de ‘dode’ literaire status quo te vervangen door een geheel nieuwe, levende benadering die, volgens hem, meer bestaansrecht heeft omdat daarmee de literatuur niet-elitair benaderd en gebruikt wordt. Dit is de ‘pop-benadering’, die gekenmerkt wordt door alles wat het tegendeel van de academische werkwijze inhoudt. Het zou een typisch Amerikaanse benadering zijn, zoals Coca-Cola, Tarzan, Monroe, fast food en Mickey Mouse typisch Amerikaans zijn. Het traditionele onderscheid tussen hoge en lage literatuur komt in deze benadering te vervallen door een opwaardering van de populaire literatuur, en de hoge literatuur zal haar vooronderstelde superieure positie als medium verliezen en gelijkgeschakeld worden met wat Fiedler de ‘post-Gutenberg media’ noemt: tv en film.

In dit experiment zullen de normen die critici gebruiken radicaal moeten veranderen, radicaler dan in het verleden gebeurd is, toen de ene set normen alleen maar vervangen werd door de andere set, de ene canon door de volgende. Hier vindt een mentaliteitsverandering plaats. Leraren zullen daarna niet uitsluitend maar wel overwegend aandacht besteden aan die werken die nu nog als sub-literair bekend staan maar die nog volop gelezen en genoten worden: Uncle Tom's Cabin en Gone with the Wind zijn er de ‘sterkste’ voorbeelden van.

Het is mij een raadsel hoe we dat allemaal met elkaar af moeten spreken. Al ben ik nog zo voor subversie, zulke voorstellen kunnen, lijkt me, tot niets anders leiden dan tot een nieuwe programmatische gebondenheid die niet wezenlijk anders is dan de gebondenheid van de critici waartegen Fiedler ten strijde trekt. Terwijl ik zelf dacht dat het steeds om de vrijheid ging die ook Fiedler zich jarenlang heeft toegeëigend. Afgezien daarvan: overtuigende voordelen weet Fiedler niet te presenteren, al moet ik toegeven dat een Europese achtergrond hier

[p. 28]

een belemmerende factor kan zijn. Toch lijkt zelfs in een land dat uit zijn voegen barst van de popcultuur en waar de toonaangevende kritiek academisch is, een dergelijke paleisrevolutie niet noodzakelijk. Is het werk van Fiedler zelf daar niet het geschreven bewijs van? En liggen daar niet de boeken van Edmund Wilson, Vidal, Mary McCarthy, Van Nostrand, en H.L. Mencken? Voor ieder boek van deze dame en deze heren staan duizenden lang vergeten studies - kritisch, historisch en theoretisch - uit dat grote, rare land dat Academe heet. En zijn de voorgestelde veranderingen wel zo revolutionair? Niet in onze ogen, denk ik. Niet als dit de essentie is: ‘We will find ourselves speaking less of theme and purport, structure and texture, signified and signifier, metaphor and metonymy, and more of myth, fable, archetype, fantasy, magic and wonder. Even more important, we will be speaking for ourselves, as ourselves, rather than ex cathedra in the name of some impersonal “tradition”.’

Nieuwe romantiek

De literair-kritische eisen met betrekking tot ‘elegance of structure’ en een ‘distinguished style’ noemt Fiedler achtereenvolgens ‘inappropriate’ en ‘irrelevant’. Esthetiek wordt een ondergeschikt begrip. Nu is het inderdaad zo dat er heel aardige romans zijn die niet bijzonder fraai gestructureerd zijn (An American Tragedy) en nog veel meer die wat stijl betreft niet uitblinken (de rest van Dreisers oeuvre); er zijn echter ook geschriften die met hun stilistische vormgeving staan of vallen, zoals De Quincey's On Murder. Dat de gegevens niet relevant meer zouden zijn voor een nieuwe kritiek is onvoorzichtig gedacht, opent zelfs de deur voor een heel andere esthetiek: die van het lelijke, een esthetiek waarvoor met name Amerikanen vatbaar lijken, ook al houdt Fiedler zelf niet van tulpen.

Ook de ethische waarde van het werk wordt door Fiedler ondergeschikt gemaakt aan een derde dimensie, die vooral bezeten zou worden door de populaire literatuur, en die hij aanvankelijk vaag aanduidt met het tertium quid maar later indentificeert als ekstasis. Het begrip wordt ontleend aan een verhandeling uit de eerste eeuw na Christus die (ten onrechte) is toegeschreven aan de Griekse redenaar Longinos. Over het verhevene. Fiedler vertaalt ekstasis met ‘a profound alteration of consciousness in which the normal limits of flesh and spirit seem to dissolve’. Neoromantiek als kenmerk van de new wave pop criticism? Misschien is ekstasis inderdaad wat oudere Amerikanen in hun jeugdboeken als Uncle Tom en Tom Sawyer terugvinden, maar voor de meeste populaire literatuur is er voor dit gevoel een eenvoudiger en effectiever woord: escape. Bovendien, vind ik, had Fiedler moeten vermelden dat zijn antieke held Longinos ook stijl, structuur en ideeën als onontbeerlijk voor ‘het verhevene’ beschouwde. Maar dan weer is het ook duidelijk dat er na de Fiedleriaanse staatsgreep geen ‘verhevene’ meer is.

Bij zoveel radicaal geweld kan gedacht worden dat de auteur zich gespierder opstelt dan noodzakelijk ter wille van de polemiek of de provocatie. Dit is niet het geval. Fiedlers voorstellen zijn radicaal-programmatisch, hoewel niet verstoken van emoties. Zelfs voor hem zelf lijkt de uitkomst ten slotte een onverwacht uitzicht te bieden op een nieuwe toekomst, een gewaarwording van een lang gevoelde en nu geconcipieerde roeping. Een bekering, als het ware, tot iets waarvan wij dachten dat hij het altijd al geweest is: de eigenzinnige, originele popcriticus, de verschrikkelijke sneeuwman van de Amerikaanse literatuur. Wat voor ons blijkbaar genoeg was, was voor Fiedler onvoldoende. De bekering is nu pas een feit en What Was Literature bevat zijn geloofsbrieven: ‘Op dit ogenblik kies ik voor een poging om dat te worden waartoe ik altijd al geneigd ben geweest: een popcriticus die leert (langzaam en pijnlijk zoals zelfs deze zin onthult) de taal van de populaire literatuur te spreken, de taal van Richardson en Dickens, van Harriet Beecher Stowe en Mark Twain, van Edgar Rice Burroughs en Sir Arthur Conan Doyle.’

De tweede helft van het boek bevat dan, denk ik, de eerste pogingen in die nieuwe taal. De keuze van de onderwerpen, de racistische roman Uncle Tom en het sadomasochistische Gone with Wind, is de gelukkigste niet en vraagt op zich zelf om een weerwoord, los van de voorafgaande positiebepaling.

Fiedler neemt in dit boek enorme risico's, groter dan ik ze ooit heb zien nemen door een vooraanstaand criticus. Met vrijwel niets in de eerste helft kan ik me verenigen, veel uit het tweede deel blijft overeind waar het verworpen had moeten worden. What Was Literature is een boek dat op alle mogelijke manieren aanstoot geeft. Dat was, denk ik, ook de bedoeling, en in zoverre is het dus uitstekend geslaagd.

■