Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 25]

Levend in een bittere zee
De alledaagse werkelijkheid in China

China Alive in the Bitter Sea door Fox Butterfield Uitgever: Bantam Books 468 p., f26,95 Importeur: Van Ditmar
Bart Tromp

Tijdens zijn studie aan de Harvard-universiteit raakte Fox Butterfield door de colleges van John King Fairbanks, de grote oude man van de Amerikaanse sinologie, geïnteresseerd in het moderne China, en enthousiast voor de idealistische Mao en zijn volgelingen. Hij ging Chinees studeren, hoewel de beheerster van het talenpracticum van Harvard toentertijd (eind jaren vijftig) in de mening verkeerde dat dit een dode taal was. Na de normalisatie van de Amerikaans-Chinese betrekkingen in 1978 kon Butterfield een langgekoesterde ambitie verwezenlijken: hij werd correspondent van de New York Times in Peking. Hij bleef er een kleine twee jaar, en hij gebruikte die tijd ook om het materiaal te verzamelen voor dit boek.

China. Alive in the bitter sea is in veel opzichten te vergelijken met het beroemd geworden boek dat een andere Amerikaanse correspondent na een driejarig verblijf in de Sovjetunie schreef, The Russians van Hedrick Smith. In beide gevallen wordt een indringend en gedetailleerd beeld gegeven van het dagelijks leven, en van de maatschappelijke en politieke structuur waarbinnen dat alledaagse leven geleefd moet worden. Het grote verschil tussen de beide boeken is echter dat Smith een land beschrijft waarin de meeste maatschappelijke processen al tot routine zijn verworden, en waar het ene jaar niet noemenswaard verschilt van het volgende, terwijl Butterfield in China aankwam op een moment dat Mao nog maar enkele jaren dood was, de Volksrepubliek in enkele jaren tijd diep ingrijpende veranderingen in politiek en sociaal opzicht doormaakte, en de ervaringen van de Culturele Revolutie de bevolking nog fris voor ogen stonden. Daarnaar verwijst de ondertitel: de uitdrukking Ku-hai yu-sheng, levend in een bittere zee, is een klassiek boeddhistisch gezegde over overleven in een wereld vol lijden, een uitdrukking die nu gebruikt wordt door Chinezen om er hun leven tijdens de Culturele Revolutie mee te karakteriseren.

Butterfield merkte al spoedig dat het beeld van een maatschappij waarin gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en opofferingsgezindheid met elkaar wedijverden niet klopte met het werkelijke China. Een eigenaardige onderstreping daarvan is het feit dat het boek van Smith over de Sovjetunie in afleveringen bleek te zijn verspreid onder de ganbu, de kaders. Het regime in Peking dacht daarmee de eigen handlangers in te wrijven hoe afschuwelijk de samenleving van Breznjev is. Het vervelende van deze propaganda bleek echter dat de overeenkomst tussen de twee grootste socialistische communistische staten zo pijnlijk duidelijk werd. Ook in China staat men volgens de berekening van Butterfield veertien uur per week in de rij om aan de elementaire levensbehoeften te komen. Een Chinese kennis zei hem: ‘Wij glimlachen meer, en daarom ziet het er vriendelijker uit. Maar in werkelijkheid is er helemaal niet zo'n verschil tussen de Sovjetunie en China.’

Woelingen

Toch wel, zo merkte Butterfield, toen hij in zijn beste Chinees in een restaurant aan het dienstertje vroeg: ‘Ik wil even afrekenen.’ Ze verstrakte, en snauwde: ‘Het is heel onbeleefd die uitdrukking te bezigen.’ In het China van Deng Xiaoping leven beulen en slachtoffers uit de Culturele Revolutie op gespannen voet naast elkaar, en is ‘het vereffenen van de rekening’ iets waar beiden bang voor zijn, de eersten uit vrees voor eigen leven en positie, de laatsten omdat elke poging tot rechtvaardigheid achteraf het gevaar met zich meebrengt dat de rust van deze dagen verkeert in nieuwe onvoorspelbare woelingen.

Wat het recente verleden betekende voor de Chinese bevolking kan geïllustreerd worden met behulp van cijfers en statistieken - zoals het officiële bericht dat tussen 1966 en 1976 honderd miljoen Chinezen op een of andere manier slachtoffer werden van politieke vervolging. Verhelderender is misschien het verhaal van een afzonderlijke familie. Lihua was zes jaar toen de Culturele Revolutie losbrak. Haar vader was natuurkundige, haar moeder verpleegster. Een jaloerse buurman, lid van de Partij, organiseerde een radicale factie in hun woonblok, en kreeg zo inzage in het dossier van haar vader. Daaruit bleek dat deze voor 1949, in zijn studententijd, korte tijd lid was geweest van de Kwomingtang. Daarna verbrandden de rode gardes alle boeken, meubels en bezittingen van het gezin, en werd de vader ontslagen. De geheime politie verbande de hele familie naar een armoedig dorp in Hoenan. De partijkaders daar namen hen hun overige bezittingen af, en paradeerden de ouders van Lihua dagelijks door de straten, waarbij ze geslagen en vernederd werden. Binnen een paar weken bezweek haar moeder en was haar vader invalide. Haar broers en zij werden gekwalificeerd als ‘grootgrondbezitters’ zodat ze niet mochten werken, noch aanspraak konden maken op voedsel of medische hulp. Ze bleef in leven door hout te sprokkelen, en te bedelen. Maar ook de boeren waren doodarm: ze mochten er bij voorbeeld maar twee kippen en één varken op nahouden, omdat Mao vond dat ze anders kapitalistisch zouden worden. Wat boven het bestaansminimum werd geproduceerd werd ingepikt door de partijkaders.

Na 1976 werd haar vader gerehabiliteerd. Maar hij mocht niet terugkomen naar Peking en kreeg ook geen compensatie voor de tien jaar die hij verloren had. Evenmin mochten zijn kinderen teruggaan. Drie jaar onafgebroken gevechten met de bureaucratie waren er voor nodig voor Lihua er in slaagde naar Peking te komen. Ze was toen twintig, had geen onderwijs gehad en kon niet meer normaal eten. In de toekomst had ze geen enkel vertrouwen, en evenmin in het regime. Zulke verhalen kent elke Chinese familie. Butterfield tekent er een aantal van op, maar hij hoeft dat gelukkig nauwelijks meer te doen om het beeld van China onder Mao, zoals dat in de jaren zestig en zeventig in het Westen bestond, te vergruizelen. Dat is definitief gebeurd door de nieuwe Chinese leiders zelf, bij voorbeeld bij Dengs bezoek aan de VS in 1979, waar bij een diner in het Witte Huis Shirley Maclaine, de China-reizigster met de mooiste benen, Deng geestdriftig vertelde dat ze in 1971 op een landbouwcommune een kernfysicus had ontmoet die daar tomaten verbouwde, en haar verzekerde dat hij hier veel gelukkiger was dan in zijn lab. Deng viel haar in de rede en zei: ‘Hij loog. Hij moest dat toen zeggen.’

Papieren luiers

Het boek van Butterfield is opgezet als een systematisch overzicht van de Chinese samenleving, waarbij hij eigen ervaringen en belevenissen afwisselt met de - verbazingwekkende - informatie die de Chinese media voor de goede verstaander bieden, en bevindingen van wetenschappelijk onderzoek. Wat daarbij opvalt is hoe doorslaggevend zijn grondige kennis van de Chinese taal is voor het succes van zijn onderneming. De grote lijnen die hij trekt worden levendig gemaakt door allerlei details. Dat in de Volksrepubliek geen papieren luiers noch tampons of maandver-

vervolg op pagina 33