Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 23]

De ironie van het lot
Vrolijke treurigheid in het literair bedrijf

O, How the Wheel Becomes It! door Anthony Powell Uitgever: Heinemann, 143 p., f33,80 Importeur: Nilsson & Lamm
Joyce & Co

In zijn introductie bij het door Hilary Spurling samengestelde Handbook to Anthony Powell's Music of Time (1977), zegt de schrijver van de twaalfdelige romancyclus waarmee hij volgens sommigen, waaronder ondergetekende, een allerhoogste plaats in de Britse contemporaine literatuur verworven heeft, met een litotes die zijn voor de verstaander zelfbewuste geacheveerdheid niet verzwakt maar onderstreept: ‘A Dance to the Music of Time is told, so to speak, over the dinner-table, rather than as recorded history.’

Dit is ongeveer de toon van de openingszin van de nieuwste roman van Anthony Powell, zijn eerste sinds de voltooiing van de cyclus met Hearing Secret Harmonies (1975), en een jaar verschijnend na het laatste deel van zijn vierdelige memoires, The Strangers Are All Gone. Niet bepaald een Captatio benevolentiae, en omdat van dit vliesdunne werkje pas recht kan worden gezegd dat het als grap bij het natafelen gebracht wordt, is er amper tijd voor een uitgebreide expositie en wordt de hoofdfiguur Shadbold - ‘a respected literary voice, inzoverre het cliché gebruikt kan worden zonder ironie’ - in zijn eigen wat oubollige, belegen woorden opgevoerd. Niet alleen de omvang maar ook de plot van de roman, waarin de keer en tegenkeer van Fortuna's wiel (waarnaar de titel verwijst) de kleine rampspoed opblaast tot proporties waaraan de hoofdpersoon, zo wordt althans gesuggereerd, bezwijkt, is onbeduidend en vliesdun, eigenschappen van het komische genre.

Het is evenwel niet Shadbold - iemand van wie we werkelijk niet hopen dat hij ook maar enige gelijkenis met de schrijver Anthony Powell vertoont - die ‘de hele onfortuinlijke loop van de opeenvolgende gebeurtenissen’ verhaalt, zoals het in de Dance to the Music of Time de verteller Nick Jenkins is die impliciet de hoofdpersoon genoemd moet worden (de expliciete hoofdpersoon blijkt niemand anders dan Widmerpool te zijn!), maar een slechts zijdelings bij de gebeurtenissen betrokken uitgeversrelatie van deze, Jason Price, ‘dishing the whole matter up for the thousandth time.’ Zodat het eigenlijke onderwerp van het boek niet zozeer de ondergang van G.H.F. Shadbold of de vergeefse bezwering van diens spook Cedric Winterwade lijkt te zijn, maar een ironisch commentaar op de badinerende verhaaltrant (‘a careful thicket of platitudes, a civil servant mangling a story, a mime of minimal narrative competence,’ zoals een Engels criticus het scherp omschreef) van een uitgeversredacteur die van een handvol op zich weinig opzienbarende gegevens een sterk verhaal weet te maken. In dit verband is het niet onbelangrijk te constateren dat de dood van Shadbold, wiens lijkrede in het laatste hoofdstuk door Jason Price wordt uitgesproken, alleen door de suggestie van deze laatste een gevolg genoemd kan worden van de ‘abominabele fantasmagoria’ in Shadbolds brein, waarin niet meer, en ook niet minder, gebeurt dan dat ‘een heel facet van zijn herinnering ontwricht’ wordt, welke ‘ontwijding van een mythe’ hij in geen geval door de vingers wil zien.

Anthony Powell, tekening David Levine

Vederlicht commentaar

Dit is Powells handelsmerk, het suggeren van gebeurtenissen via observaties van anderen die daar niet daadwerkelijk bij betrokken zijn; zijn verhaal is geen stelling, geen uitbeelding of evocatie van gemoedstoestanden, maar een vederlicht commentaar van sublieme ironie over het taalgebruik en de door de mogelijkheden van die taal aangereikte en beperkte sensaties van andere exemplarische figuren, wier werkelijkheidsgehalte groeit met hun waarschijnlijkheid. Op deze manier wordt de werkelijkheid niet zozeer in zijn boek gecomprimeerd en gespiegeld, als wel gevormd door de talige verbanden en reflecties van zijn werk.

Ik ben mij ervan bewust dat dergelijke opmerkingen veel te zwaar klinken voor een werkje waarvan de voornaamste karakteristiek een tragi-komische humor is, maar voor Powells werk in zijn algemeenheid geldt ongetwijfeld dat de filosofische inhoud er een is van ironische gedetacheerdheid, waaraan scherpte wordt gegeven door een ietwat malicieus voyeurisme, zoals hij dat zelf noemt, die de mensheid verdeelt in ‘voyeurs en exhibitionisten’, waarbij het duidelijk is tot welke categorie hij zelf gerekend moet worden. Nu kan Powell wel zeggen in zijn autobiografie dat ‘jaloezie, haat en boosaardigheid bijna altijd nadelige stimulansen zijn bij het schrijven van zijn romans’, het zijn wél precies de motieven, gevoegd bij ambitieuze machtswellust en manipulatiedrift, die hij zijn personages, zeker ook in dit laatste boek, toedicht. In dat verband is het veelzeggend dat we uit zijn Memoirs te weten komen dat de Duivels van Dostojevski door hem beschouwd wordt als de beste roman ooit geschreven. Omdat de slechtheid tot principe verheven in de literatuur vaak een larmoyant karakter krijgt, wordt bij Powell de boosaardigheid pas opgewekt door de schijnbaar toevallige, maar zorgvuldig voorbereide en beconstrueerde spelingen van het lot. De buitenstaander haalt zijn schouders op en grinnikt met leedvermaak; de onverkwikkelijkheden zijn slechts het resultaat van een komische samenloop van omstandigheden. Hiervoor is een timing vereist en een zelfbeheersing van de economie van het materiaal, waarin Powell, zeker wat zijn grote werk betreft, de meerdere lijkt van een schrijver met wie hij vaak vergeleken is, Marcel Proust. Op de kortere baan van dit laatste boek levert dat het gevaar op dat zijn karakters te weinig adem krijgen en daardoor karikaturaal dreigen te worden. Daarin lijkt hij dan weer op de enige rivaal van zijn postuur in de Britse letteren van de laatste halve eeuw, Evelyn Waugh, aan wie, evenmin als aan Proust, een zeker leedvermaak niet ontzegd kan worden.

Het ligt voor de hand dat de omgeving waarin je het best uit de voeten kunt met een ironisch commentaar op een uit taaluitingen bestaande wereld, het literatuurbedrijf is, en ook hier moet weer de vergelijking met het magistrale werk Dance to the Music of Time negatief uitvallen: de verteller Jenkins (in tegenstelling tot Shadbold wel een alter ego van de schrijver Anthony Powell), de in zijn opportunisme op Walter Scott gelijkende populaire schrijver St. John Clarke, de voorbeeldige angry young schrijver X. Trapnel, het op literiare macht en aanzien beluste linkse duo Members en Quiggin, de zakkige uitgever Howard Craggs, kortom de hele levende literaire wereld in de grote romancyclus, is van oneindig groter kaliber dan het kleine literaire wereldje waarin de Wheel zich afspeelt, en vergeleken met de meer dan levensgrote, echter dan echte figuren uit de Dance, zijn de schrijver, zijn schrijvende jeugdvriend, zijn detectives-schrijvende vrouw, zijn oude vlam, zijn uitgever, de ‘televisie-persoonlijkheid’, de moderne literatuurdocent aan de universiteit, bijna typetjes zonder veel diepgang en vooral zonder veel sympathie voor het feit dat ze zijn zoals ze zijn.

Literaire persoonlijkheid

Shadbold zelf is, om te beginnen, alles wat je als schrijver kunt wensen niet te zijn of te worden, een ‘literaire persoonlijkheid’ met een

[p. 24]

mager oeuvre (een dichtbundel, een succesvol toneelstuk, twee vergeten romans) die voornamelijk zijn status te danken heeft aan zijn recensies, zijn lezingen ‘overal waar een gratis maal en overnachting’ te halen is, en zijn optredens in semi-literaire televisiequizzen en showprogramma's; daarbij heeft hij een mildly hippy uiterlijk, met baard, halflang haar en ietwat excentrieke kleren en zijn de uitspraken die uit zijn twee boeken verzamelde epigrammen geciteerd worden, bepaald niet erg scherpzinnig of oorspronkelijk. Hij is, in een tweede huwelijk, getrouwd met Proserpine Gunning, die elk jaar een detective uitbrengt ‘welke nooit haar lezers teleurstelt’. Het reeds lang uitgebluste momentum van Shalbolds literaire carrière dateert uit de jaren twintig toen hij als jonge man wel eens figureerde op de spreekwoordelijk beroemde parties uit die tijd. Uit die tijd dateert ook zijn vriendschap met een iets jongere en aanmerkelijk aantrekkelijker schoolgenoot, Cedric Winterwade, van wie ‘de legende wil’ dat hij op school verleid is door Shadbold. Tot licht ongenoegen en irritatie van deze laatste publiceert Winterwade in zijn jonge jaren ook een roman, die zijn eerste en laatste zal blijken te zijn; opgelucht dat dit boek in ieder geval onder de door hem zelfgestelde standaard is, kan Shadbold het zich veroorloven een welwillende kritiek te schrijven over dit boek, dat enig succes in de provincie kent. De grote hopeloze liefde van Shadbold uit die tijd betreft een in de modewereld verkerend onbereikbaar, meisje, achter wie al zijn kennissen min of meer aanlopen en die ten leste uit zijn gezichtsveld verdwijnt doordat ze trouwt met een oliebaron. In de Tweede Wereldoorlog houdt Shadbold zich gedeisd en ‘maakt zich verdienstelijk’ in het onderwijs aan het thuisfront, terwijl de meer avontuurlijke Winterwade actieve dienst neemt en daarbij het leven laat.

De feitelijke knoop van toevallige gebeurtenissen die de plot uitmaken, wordt door Jason Price in de tegenwoordige tijd aan Shadbold aangereikt in de vorm van een dagboek dat lang na Winterwades dood door diens zoon wordt teruggevonden; omdat Shadbold zelf nog uit de jaren twintig dateert en bovendien persoonlijk met Winterwade bevriend was, wordt hem gevraagd een reader's report voor de uitgever te maken. Tot zijn ongemakkelijke ongenoegen moet Shadbold toegeven dat dit dagboek zoveel kwaliteiten biedt dat publikatie ervan Winterwade alsnog beroemder zou maken dan hij zelf is; als hij in het dagboek ook nog leest dat Winterwade, voor wie hij ook op erotisch gebied een uitgesproken minachting koesterde, indertijd een weekeind met zijn hopeloze liefde naar Parijs is geweest en daadwerkelijk drie, vier keer met haar geslapen heeft - een verworvenheid waar hij zelf in de verste verte niet aan toe gekomen is - is hij zo geschokt dat hij de uitgever, tegen zijn literair oordeel in, een sterk negatief advies geeft.

Superieur gegniffel

Maar hoe meer hij de nagedachtenis van Winterwade probeert te onderdrukken, des te frequenter duikt diens geest overal op waar hij hem niet kan bezweren, met als hoogtepunt een televisie-interview waarin Shadbold, onder meer door het onverwachte en hoogst inopportune ten tonele verschijnen van de oude liefde, verleid wordt tot allerlei uitspraken die hij niet had willen doen en die grondig afbreuk doen aan het imago dat hij in al die respectabele jaren van zich zelf opgebouwd en bewaard had. Als ten slotte de schade is aangericht en ook de roman van Winterwade op de universiteit weer in het brandpunt van de belangstelling is gebracht, probeert Shadbold zijn oorspronkelijke fout te herstellen door alsnog de bezorging van het dagboek op zich te nemen, waardoor hij tenminste in staat zal zijn met bepaalde voor hem zelf minder florissante passages te knoeien - slechts om te horen dat het dagboek dan al vernietigd is. Dat hij zich bij het horen van dat nieuws onwel gaat voelen (en in het volgende en laatste hoofdstuk ten grave wordt gedragen) is minder te danken aan het feit dat door zijn schuld Winterwade alsnog postume roem onthouden blijft, dan aan het besef dat hij zijn morele integriteit niet overboord heeft gezet, dat zijn imago is aangetast en de mythe van zijn grote liefde ontheiligd.

Bij het lezen van deze samenvatting krijgt men de indruk te maken te hebben met het draaiboek voor een boulevard-komedie, eerder dan met een diepgravend literair meesterwerk. Maar de directie van dit theater heeft nooit gedecreteerd dat er tijdens deze voorstelling niet gelachen mocht worden. Echt tragisch kan het drama niet worden genoemd. Achter de uitbeelding van het treurig literair bedrijf evenwel, waarvan hij afstand neemt door zijn hoogst smakelijk ironie, klinkt, als uit de coulissen, het bulderend gelach van de meester op, of nee, zijn nauwelijks hoorbare, ietwat venijnige en vooral superieure gegniffel: ‘this nothing's more than matter!’

■