Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 20]

Het verdriet van Nederland
Hoe authentiek is de stem van het oorlogsverleden?

Lemmingen door A. ten Hooven Uitgever: Agathon 222 p., f29,50
Niet de schuld, wel de straf door Rinnes Rijke Uitgever: Van Holkema en Warendorf 267 p., f27,50
Onder de vleugels van de partij door Inge P. Spruit Uitgever: Het Wereldvenster 424 p., f27,50
Aad Nuis

De stroom boeken met herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog neemt nog steeds niet af, maar lijkt te veranderen van karakter. Het grootste deel wordt nog steeds bijgedragen door degenen die zelf aan de goede kant stonden en zo slachtoffer werden van Hitlers schrikbewind. Het succes van onderling zo verschillende publikaties als de nieuwe novelle van Margo Minco en de dagboeken van Etty Hillesum bewijst dat daarvoor nog steeds ruimschoots aandacht is. Daarnaast is er echter ook een bescheiden stroompje op gang gekomen van vertellers van de foute kant, die verslag doen van hun ervaringen als handlangers van het schrikbewind. Bij een paar recente boeken gaat het daarbij om handlangertjes die zo jong waren en zo onontkoombaar door hun omgeving op het slechte pad gebracht dat ze zelf moeilijk anders dan als slachtoffers kunnen worden beschouwd - achteraf dan.

Wat ze op te biechten hebben is soms minder onschuldig dan bij de hoofdpersoon van Claus' Verdriet van België, en het wordt ook minder argeloos en onbekommerd ter tafel gebracht. Ze hullen zich in pseudoniem of anonimiteit, en zij - of hun uitgevers - verzekeren de lezer om strijd van hun onberispelijk opbouwende bedoelingen. ‘Een schokkende roman, waarin de auteur erin is geslaagd een uitermate beklemmend beeld te schetsen van de rampzalige invloed die het fascisme kan hebben en hoe dit in een later leven kan doorwerken,’ meldt de flaptekst van Lemmingen van A. ten Hooven. ‘Een waarschuwing tegen fascisme en de slechte dingen die het in de mens losmaakt,’ zegt de auteur van Niet de schuld, wel de straf; herinneringen van een NSB-kind. En de naamloze verteller van Onder de vleugels van de partij; kind van de Führer concludeert achterop: ‘Fascisme is zo'n ernstige bedreiging dat het alleen met doodsverachting bestreden kan worden’ - met die term doodsverachting terloops bewijzend dat hij het nazitaaltje nog steeds niet helemaal kwijt is.

Nu is de uitdrukkelijke verklaring van stichtelijke intenties al een oud literair voorgerecht, dat niet altijd geheel voor zoete koek moet worden opgegeten. Lang geleden werden er pornografische en andere ondeugendheden mee rechtgepraat, en sinds de oorlog is er heel wat geweldspornografie verkocht onder het mom van waarschuwing tegen SS- en andere gruwelen. Maar ook als deze herinneringen werkelijk zo stichtelijk zijn bedoeld als ze voorgeven, moet de lezer op zijn hoede blijven. Het enige waaraan ze eventueel waarde kunnen ontlenen is authenticiteit - en de opsmuk van predicatie, apologie en bekeringsgetuigenis kan daaraan licht afbreuk doen.

Zelfs onder de meest gunstige omstandigheden is het moeilijk, zowel voor de verteller zelf als voor zijn toehoorders, vast te stellen in hoeverre de herinnering aan iets van lang geleden een getrouwe weergave is van wat er werkelijk is gebeurd. De tijd vertekent. Talloze details verschuiven of raken zoek, en bovendien is het perspectief van de terugkijkende volwassene onherstelbaar anders dan dat van het kind dat alles voor het eerst beleefde. Het kan niet anders of die moeilijkheden bij het schrijven van elke autobiografie zijn nog veel groter als het gaat om een niet alleen schokkende, maar ook geïsoleerde periode uit een vroeg verleden, een periode die ook na zoveel jaar nog is beladen met een zo zwaar taboe dat er alleen anoniem over kan worden gesproken in het openbaar. Elementen van zelfverdediging in het licht van later verworven inzicht en verklaringen achteraf sijpelen dan vrijwel zeker de herinnering binnen, hoezeer de verteller ook zijn best doet het te voorkomen.

En de lezer moet kiezen tussen goedgelovigheid en onvruchtbaar wantrouwen, omdat de alledaagse maatstaven van geloofwaardigheid hem in de steek laten. Wat is waarschijnlijk in een tijd waarin de onwaarschijnlijkste dingen gebeurden? Als een verhaal uit die tijd innerlijk consistent is en in overeenstemming met onze verwachtingen, hoeft dat niet te wijzen op een hoog waarheidsgehalte, maar alleen op het feit dat de verteller er zo lang mee heeft rondgelopen dat het aan alle kanten is gladgeslepen. Vreemd genoeg zijn het juist kleine tegenstrijdigheden en raadsels in zo'n verhaal die vertrouwen wekken bij de lezer.

Enge familie

Als het niet te gek wordt tenminste. De roman Lemmingen behandelt in hoofdzaak de gruwelijke lotgevallen van Daniël, zoon van een idealistisch NSB-echtpaar uit de betere kringen van het soort dat in de wandeling edelfascistisch heet. Hun adeldom blijkt eruit dat eenmaal een joodse voormalige werknemer door de particuliere chauffeur naar een onderduikadres wordt gebracht, en uit het feit dat voor bezoekende partijproleten bier en jenever overhaast uit de keuken moet worden gehaald, omdat diezelfde chauffeur daar zulk inferieur spul schijnt te consumeren. De ouders komen om aan het eind van de oorlog. Daniël, hoewel al zeventien in mei '40, lummelt de hele oorlog op school rond, maar is recht genoeg in de foute leer om een paar zondaren op eigen houtje van kant te maken. Na de oorlog wordt hij gewoon misdadiger en begeeft zich in een orgie van omstandig beschreven moorden - niet op degenen die verantwoordelijk zijn voor de dood van zijn ouders, want dat waren ‘soldaten’, maar op slappelingen die hem of zijn ouders in de weg hebben gestaan.

Het wordt allemaal opgeschreven later door zijn kleine broertje die vol bewondering is voor zoveel flinkheid. Een enge familie dus; maar de enige representant van de buitenwereld, een arts van het broertje die het relaas te lezen krijgt, is al even bewonderend, en klaagt erover dat zijn ouders in de oorlog ook al slappelingen zijn geweest. Het boek is blijkbaar de neerslag van een bloedserieuze wensdroom, en het is daarom wel te begrijpen dat zelfs de uitgever blijkbaar niet mag weten wie zich achter het pseudoniem van de auteur verbergt. Dat maakt het boek misschien interessant voor een psychiater. Als reconstructie van de werkelijkheid in en na de oorlog is het waardeloos, en als roman hangt het zozeer aan elkaar van de meest oppervlakkige clichés dat er moeilijk een serieus woord over te zeggen valt.

De beide andere boeken zijn wel serieuze pogingen tot reconstructie van een nazi-jeugd, en krijgen dus te maken met de algemene en de meer specifieke problemen van zo'n autobiografie. Het makkelijkst heeft de auteur het van Niet de schuld, wel de straf, die zich Rinnes Rijke noemt, maar dit pseudoniem al in het boek zelf prijsgeeft: hij heet Piet van Weelden. Zijn relaas begint op Dolle Dinsdag, 4 september 1944, als zijn vader, een weduwnaar die bij de NSB is en brood bakt voor de Wehrmacht, met zijn vier kleine kinderen op de vlucht slaat naar Duitsland. Rinnes, de oudste, is dan negen jaar. Hij wordt van de rest van het gezin gescheiden en komt diep in Duitsland in een opleidingskamp van de Hilterjeugd terecht, tussen veel oudere jongens. Hij leert er schieten en andere soldateske vaardigheden, krijgt veel bloed en gewelddadige dood onder ogen bij de ineenstorting, en arriveert als een zeer oude tienjarige weer in Rotterdam.

De kracht van dit relaas ligt in de beperking. De verteller is een volksjongen die blijkbaar ook in zijn latere leven weinig letters gelezen heeft. Zijn manuscript is ‘redactioneel bewerkt’, lezen we achterin, maar gelukkig met behoud van de sterke verteltrant. Hij onthoudt zich van achtergrondinformatie en commentaar, en bepaalt zich geheel tot wat zijn eigen ogen hebben gezien. Dat beschrijft hij met een groot talent voor het beeldende detail en een laconiek vermo-

[p. 21]

gen om zich schijnbaar volledig met die negenjarige te vereenzelvigen. Meer dan wat die noodgedwongen egocentrische kleine jongen ziet en voelt, krijgt ook de lezer niet te zien en te voelen.

Soms klopt er iets niet: de ene keer bezit de jonge held tot zijn schande geen onderbroek, even later weer wel, en weer niet; ook wordt aan het eind ergens terloops gezegd dat hij aan één oog blind is zonder dat we daar verder iets over vernemen. De redactionele bewerker had zo iets eruit moeten halen natuurlijk, maar misschien is het wel goed dat het niet is gebeurd: het is het soort oneffenheden dat het vertrouwen in de authenticiteit vergroot. En de kleinigheden die ik kan controleren - ik heb dicht bij de kleine Rinnes in de buurt gewoond, en ben zowat even oud - kloppen precies.

Stiefmoeder

Het relaas neemt een onverwachte wending na de thuiskomst van de ex-Hajotter. Zijn vader, inmiddels in het kamp opgesloten, blijkt te zijn hertrouwd. De stiefmoeder blijkt zo sprookjesachtig boosaardig dat de jonge held er voor zijn leven door wordt getekend. Hij komt in een hel terecht, waaruit hij zich jaren later slechts kan redden door voorgoed van huis weg te lopen. Het klinkt ongelooflijk wat hem overkomt, maar de wetenschap dat zulke gezinssituaties echt bestaan en het vertrouwen dat we inmiddels in de verteller hebben gekregen, maken dat we hem ook hier in elk geval in hoofdzaak blijven geloven.

Het merkwaardige is dat daardoor weinig terechtkomt van de boodschap die het boek met zijn titel lijkt te willen uitdragen. Een begeleidend schrijven van de uitgever wil mij doen geloven dat het allemaal gaat om die onterechte straf: ‘Terug in Nederland bleek hij een outcast en gebrandmerkt voor het leven. Niet alleen vanwege het NSB-lidmaatschap van zijn vader, maar ook omdat hij tijdens zijn verblijf in Duitsland, gedwongen en onwetend, lid van een Hollandse groep van de Hitler Jugend was geweest.’

Dat kan wel zo zijn, maar het staat niet in het boek. Daarin staat dat hij de verkeerde stiefmoeder heeft getroffen. Zijn verleden heeft hem misschien wat kwetsbaarder gemaakt voor haar pesterijen, en zijn vader zou zonder die oorlog misschien minder makkelijk tot huisslaaf zijn geworden, maar met dat al blijft zij de boze heks van het verhaal, dat met een goede fee of zelfs een gewoon mens heel idyllisch had kunnen aflopen. Als er een moraal in zit, dan heeft die meer te maken met het stempel dat verpeste gezinsverhoudingen en slechte sociale omstandigheden in het algemeen aan een mens kunnen opdrukken dan met het brandmerk van NSB-kind na de oorlog. Dat het relaas zich zo aan zijn eigen toepassing onttrekt, is overigens het beste bewijs van de weerbarstige authenticiteit ervan.

Het andere boek is ambitieuzer, en daardoor twijfelachtiger. Onder de vleugels van de partij lijkt op het eerste gezicht te zijn geschreven door Inge P. Spruit, antropologe. Haar naam prijkt als enige auteursnaam op de kaft. ‘Met behulp van langdurige, diepgaande interviews tekende zij de geschiedenis op van de man die op veertienjarige leeftijd lid werd van de SS,’ horen we. Hoe die man heet horen we niet. Wel treedt hij onafgebroken als verteller op, en noemt zich ook (bl. 129) degene die het boek schrijft. Blijkbaar heeft Inge P. Spruit zich wat meer op de voorgrond gedrongen dan in zulke gevallen gebruikelijk is.

Ook in een ander opzicht, vrees ik. In haar buitengewoon weldenkende en verstandige, maar nogal breedvoerige inleiding ontpopt zij zich als een lid van de naoorlogse generatie met uitgesproken opinies. Zij heeft haar SS'er kennelijk stevig onder handen genomen. Als ik dan in zijn relaas tussen de feitelijke beschrijvingen door bespiegelingen aantref van dezelfde lichtelijk galmende breedvoerigheid, ga ik me afvragen in hoeverre zijn verslag nu eigenlijk precies gekleurd is door de aanwezigheid van de ijverige antropologe, of zelfs gewoon haar relaas is dat door hem passief is beaamd. Onder een dikke laag van commentaar en toelichting blijft de verteller een vat van onbegrijpelijke tegenstrijdigheden. Hij wordt zelden echt herkend, zoals Rinnes Rijke herkenbaar is op elke bladzij van zijn boek.

Gespleten persoonlijkheid

Het verhaal in Onder de vleugels van de partij is spectaculair, en voert ons langs vele aspecten - maar niet de ergste - van het Derde Rijk. De verteller is eveneens een Rotterdammer, maar van betere komaf en van de andere kant van de stad. Ook bij hem thuis is het goed mis, en al vóór de oorlog. Hij loopt weg van huis, maar komt niet los uit het NSB-milieu: alleen bij de Jeugdstorm voelt hij zich op zijn gemak, met de ‘bolsjewistische’ buitenwereld komt hij nauwelijks in aanraking. Na de meidagen van '40 gaat hij naar een elite-kostschool in Duitsland, loopt er weg, wordt arbeider in een Duitse vliegtuigfabriek, loopt er weg met een oudere kameraad die communist blijkt, wordt gepakt als hij met een andere, joodse metgezel de grens over wil, verraadt niemand maar mag toch naar een ‘weersportkamp’ in de bergen, wordt wachtsoldaat in Nederland, schiet daarbij onder het mom van dienstijver een impopulaire wachtcommandant dood, wordt betrapt bij diefstal tijdens de wacht, verraadt zijn collega niet maar mag niettemin naar de SS-opleiding, brengt het tot SS-commando, overleeft na heldhaftige strijd en met verwondingen de Slag om Arnhem en het Ardennenoffensief en laat zich ten slotte met al zijn medailles op krijgsgevangen maken in Drente.

Rinnes Rijke

Hij is dan zestien jaar, en moet vijf jaar in kindertehuizen heropgevoed worden voor hij eindelijk meerderjarig is.

Een fantastisch verhaal, met een paar fundamentele onwaarschijnlijkheden erin. Ik krijg de indruk dat de verteller niet alleen tijdens de oorlog, maar ook nu nog een merkwaardig gespleten persoonlijkheid is. Als jongen is hij enerzijds uitzonderlijk zelfstandig, anderzijds een geprogrammeerde automaat. Als verteller kan zijn nuchter en beschouwelijk realisme ineens omslaan als hij wordt meegesleept door de retoriek van het heldendom. Zou dat laatste niet sterker tot uiting zijn gekomen als hij zijn herinneringen had opgehaald tijdens een Kameradentreffen, en niet ten overstaan van Inge P. Spruit, antropologe? Ik herinner me dat de vertellers die aan het woord kwamen in De SS'ers van Armando en Sleutelaar niet alleen stuk voor stuk dezelfde retoriek hadden, maar ook nog steeds aanhangers bleken van hele stukken van het bijbehorende nazistische gedachtengoed. Is het een verschil tussen deze SS'er en die anderen, of tussen Spruit en Armando?

Ergens merkt de verteller op dat het gevoel van verbondenheid met de oude kameraden hem lang had weerhouden aan dit boek te beginnen, en dat hij uiteindelijk heeft meegedaan omdat het die kameraden tot voordeel zou kunnen strekken. Hij heeft dus verontschuldigende bedoelingen, zoals Inge P. Spruit stichtelijke bedoelingen heeft. Het resultaat van hun samenwerking is bijzonder boeiend en bevat detailbeschrijvingen van het leven in de nazistaat die ik nergens anders zo gevonden heb - maar helemaal te vertrouwen is het niet.

■