Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 18]

Omdat wij zo fatsoenlijk waren
De katholieke bemoeienis met de Indonesische revolutie

Katholieken en de Indonesische Revolutie door Jan Bank Uitgever: Ambo f37,50
Tessel Pollmann

Een Nederlands proefschrift dient een béétje saai te zijn om niet verdacht te wezen. Iedere burger die regelmatig promoties bijwoont, weet dat: als de promovendus interessant, boeiend of, de hemel beware ons, zelfs geestig schrijft, kan hij op een uitbrander rekenen. Dan is hij oppervlakkig, of partijdig. Heeft de promovendus bovendien wel eens iets in een Nederlandse krant gepubliceerd, dan is ieder falen van zijn zijde meteen te wijten aan zijn ‘journalistieke’ schrijfstijl.

Waarom deze inleiding? Omdat Jan Bank, historicus en Volkskrantmedewerker, die onlangs promoveerde op de bemoeienis van de katholieken met de Indonesische Revolutie van de Utrechtse hoogleraar Theo van Tijn weer dat verwijt kreeg: het vijfhonderd pagina's dikke proefschrift van Bank zou te journalistiek zijn. Dat verwijt kwam natuurlijk verwacht. Maar ook onverwacht. Want Theo van Tijn is dezelfde die in Vrij Nederland veel lange, grote en aardige verhalen over de sociale geschiedenis van Nederland heeft gepubliceerd, met een flair een goede journalist niet onwaardig.

Wonderlijk dus dat dezelfde Van Tijn bij een promotie de journalistiek dan toch weer afvalt. Wonderlijk ook dat hij dat doet naar aanleiding van een proefschrift dat van alles is, maar niet journalistiek, niet in de goede en niet in de kwade zin van dat woord.

Als er één ding opvalt aan het proefschrift van Bank, dan is het dat het een boek is met de pretentie van compleetheid en met (zoals trouwens dezelfde Van Tijn terecht, zij het kritisch opmerkte) veel fact-finding. Jan Bank heeft zich dank zij zijn reputatie van diplomatie, voorzichtigheid en betrouwbaarheid toegang weten te verschaffen tot die grote zwijger uit de Nederlandse politiek: Romme. De ex-politicus, nu ver in de tachtig, heeft vaak gesimuleerd dat hij ten eerste al zijn papieren niet meer had en dat ten tweede zijn geheugen hem in de steek liet. Maar kijk aan, daar komt Jan Bank, en de oude heer blijkt een mooi archief te hebben en een goed geheugen. Als er één reden is om contemporaine geschiedschrijving (voor zover die niet in kranten wordt beoefend) onder wetenschapsbeoefenaren te stimuleren, dan is het toch wel dit voorbeeld-Romme.

Romme

Dat archief van Romme stelde Jan Bank in staat om de politieke handel en wandel van de KVP tijdens de naoorlogse jaren, waarin Indonesië zijn onafhankelijkheid verklaarde en bevocht, grotendeels te reconstrueren. Daarmee levert Bank een zeer belangrijke bijdrage aan de geschiedschrijving van de dekolonisatie en aan een toekomstige biografie van Romme, waarvan we mogen hopen dat toch ooit iemand van onze Nederlandse historici die zal schrijven.

Romme is het middelpunt van Banks boek dat vooral gaat over de KVP en minder over de katholieken in die jaren 1945-1950. Op één groep katholieken na: Bank heeft, en dat is uitstekend bedacht, erbij betrokken hoe de katholieke missie in Indonesië zich verhield tot het Nederlands-katholieke streven de Indonesische revolutie van haar politieke karakter en van haar revolutionaire angel te ontdoen. Soekarno's revolutionaire Republiek die de economisch belangrijke delen van Java en Sumatra onder controle hield moest politiek teruggebracht worden tot niets. Alleen dan kon Indonesië samen met Nederland verbonden in een Unie onder het gezag van de Nederlandse koningin rekenen op politiek krediet van Romme, Beel en Sassen, de drie KVP'ers die in de Indonesiëpolitiek van de KVP lange tijd de dienst uitmaakten. Ze werden gesteund door de meeste katholieken in Nederland, maar wonderlijk genoeg niet door díé katholieken die het meest van Indonesië afwisten: de broeders en paters en zusters die daarginds in de missie werkten. Ook Rome bleef neutraal, en dat vooral onder leiding van de jezuïten op Java die daar een prachtig uitkijkpost hadden op wat er stond te gebeuren en absoluut geen belang hadden bij de KVP-politiek in Nederland, waar iedere politieke zet immers is het kader stond van de coalitie die de KVP met de VVD en de PvdA vormde.

Romme

Toch komt dat laatste in Banks boek nog als een verrassing wanneer hij in het Besluit schrijft ‘dat in vrijwel alle fasen van de Indonesische kwestie het vraagstuk van de coalitie - in casu de voorkeur voor samenwerking met de PvdA - een gewicht in de schaal heeft gelegd. (...) Zowel ten tijde van de Linggadjati-debatten als in 1949 hebben KVP-parlementariërs gehandeld naar het primaat van de binnenlandse coalitiepolitiek.’ Dat is dáárom een verrassende conclusie omdat Bank in zijn boek zelf weinig stilstaat bij de politieke partners van de KVP. Heel uitvoerig vertelt Bank wel op welke manier en met welke resultaten álle van de vele Indonesisch-Nederlandse conferenties en onderhandelingen werden gehouden en gevoerd. De bemoeienis van de Verenigde Naties en de Verenigde Staten met de afwikkeling van de koloniale erfenis wordt eveneens uitvoerig verhaald. Daardoor komen er accenten te liggen in Banks boek die wellicht niet zo bedoeld zijn: de aandacht wordt wel erg afgeleid van datgene wat Romme van dag tot dag maakte die hij óók was: een coalitiepartner. In één zinsnede schrijft Bank hoe Drees op een bepaald moment bereid was tot concessies in verband met het wetsontwerp over de AOW dat hij op het punt stond in te dienen. Helaas gaat Bank daar verder niet op in. Hij zegt wel dat Romme's denken gevormd was door de thomistische wijsbegeerte maar Romme's politieke denken en zijn gevoel voor de verhoudingen van de macht werd van dag tot dag natuurlijk ook bepaald door de coalitie met PvdA en VVD en soms door de verhoudingen in zijn eigen fractie waar hij voor zijn stugge post-koloniale politiek ten leste ook niet meer alle leden kon blijven winnen. Er waren fractieleden van de KVP (Bank noemt hun namen niet, jammer genoeg) die genoeg hadden van Romme's politiek in dezen en hem de voet dwarszetten zoals de ministers Van Schaik en Van Maarseveen uiteindelijk ook deden, waarmee Sassen en Beel ten val kwamen en Romme moest retireren.

Honderdvijftigduizend

In zijn beschrijving van al deze meningsverschillen en intriges is Bank heel terughoudend, soms wat overdreven, alsof - en dat zal hij ongetwijfeld goed hebben aangevoeld - een wat kleuriger verslaggeving van de ruzie rond Sassen (de aftredende minister van overzeese gebiedsdelen) de wetenschappelijke waarde-

[p. 19]

ring voor zijn proefschrift afbreuk zou doen. Hetzelfde geldt voor een uiterst merkwaardig incident dat ook in één zinnetje is weggeschoven: Drees, althans diens ambtelijke dienst, liet gesprekken afluisteren die Beel vanuit Batavia met KVP-partijgenoten hield. Dat is nogal wat, denk je dan als journalist, en je zou niet aarzelen om dat toch even wat extra nadruk te geven. Maar in historicis is dat ongetwijfeld verdacht: geschiedschrijving in Nederland dient nu eenmaal een beetje onspectaculair te wezen. Dat maakt Banks proefschrift in zijn vraagstelling ook wat erg ondramatisch en onderkoeld, zodat de lezer grote vragen op de lippen blijven branden. En die grote vragen gaan natuurlijk over de honderdvijftigduizend Indonesiërs (honderdvijftigduizend!) die in de revolutiejaren gedood werden en de ruim tweeëneenhalfduizend Nederlandse militairen die in Indonesië omkwamen. Met name de dood van de vele Indonesiërs speelt geen enkele rol in de overwegingen van de Nederlandse politici, zoals Bank ze via vraaggesprekken en archiefwerk heeft gereconstrueerd. De militaire verliezen aan Nederlandse zijde maakten ook betrekkelijk weinig indruk, net zoals de gewelddadige excessen van de kant van Nederland Romme en de zijnen tenslotte niet van mening deden veranderen.

Wat indruk maakte waren niet déze feiten, die voor ons vijfendertig jaar later onze blikrichting bepalen. Wat het ‘primaat’ had, zegt Bank, was de vraag of hij deze of gene politieke manoeuvre ten aanzien van Indonesië de PvdA een beetje boos zou zijn op de KVP of de KVP een beetje op de PvdA. Wat werkelijk in het geding was, waren niet die levens van mensen in Indonesië maar de vraag of, als je de KVP op het ene punt afviel, die partij het jóú dan weer niet lastig zou maken als je zelf met een wetsontwerp op een heel ander punt kwam. De ‘nuisance value’ die coalitiepartners ten opzichte van elkaar hebben, die is van belang.

Wat je als lezer dan heel precies wilt weten is welke zaken de coalitiepartners in de weegschaal legden als ze een van beide hun zin wilden krijgen inzake de Indonesië-politiek. Ruilde Drees zijn toestemming voor een militaire actie tegen de Indonesiërs tegen een toegeeflijke houding van de KVP inzake zijn AOW-wetsontwerp? Ging het in feite om zulke onvergelijkbare grootheden die toch in de banale politieke werkelijkheid wel degelijk met elkaar vergeleken en tegen elkaar geruild worden?

Ik ben bang dat we aan dát soort dingen moeten denken als Bank schrijft dat ‘het primaat van de binnenlandse coalitiepolitiek’ de houding van de verschillende coalitiepartners inzake wat te doen met Indonesië bepaalde. Maar dan wil ik als lezer daar ook graag alles van weten, hoe onbenullig de details ook mogen lijken. Als die de verhoudingen bepalen, zijn ze per definitie niet onbenullig meer. Als we de AOW verworven hebben door de levens van duizenden mensen in Indonesië op te offeren terwille van de instemming van de KVP met die AOW, dan is dat politiek van genoeg belang om beschreven te worden. En daarin kom ik bij Bank te kort, dan is zijn boek, dat zo compleet lijkt, niet uitvoerig genoeg over dat primaat van die coalitieverhoudingen en de ruilhandel waarmee de coalitie overeind kon blijven.

De Hallemannetjes

Ten slotte nog even terug naar de journalistiek. Jan Bank heeft in een interview in Folia Civitatis (het blad van de Universiteit van Amsterdam) benadrukt hoe hij zich in de ambachtelijke traditie van de verhalende geschiedschrijving heeft gesteld. Wat betreft het ambachtelijke is dat te volgen, en goed ook. Bank heeft de bestaande literatuur en de door hem opgedolven nieuwe feiten gerangschikt, systematisch geordend en inzichtelijk gemaakt. Maar hij heeft ze minder verhaald dan hij misschien van plan was. Hij staat nu eenmaal in een traditie van Nederlandse geschiedbeoefening waar Saaimans keukenmeester is, en waar men niets zozeer schuwt als een boek waar ook lézers voor zijn. Een verhaal schrijven, met dramatische kracht, met stuwingen naar een top toe, met weglating van wat in het verhaal niet van groot belang is, met een gevoel voor proporties en voor timming, dat is in Nederland eigenlijk onaanvaardbaar. Bank is al tot de grens gegaan van wat in Nederland oorbaar is aan levendigheid. Een enkele keer kan hij het goddank niet nalaten wat cynisch te worden, en laat hij uiterst subtiel doorschemeren waarom minister van Maarseveen nu niet bepaald zijn boezemvriend geweest zou zijn. Maar elders is hij bijna altijd zeer terughoudend, vaak benadrukkend door welke zeer fatsoenlijke motieven de meeste politici en generaals gedreven waren. Het boek krijgt daardoor soms even iets ongewild komisch, iets van de Hallemannetjes zal ik maar zeggen. Misschien ook heeft hij dat met opzet gedaan omdat wij Nederlanders toch ook Hallemannetjes zijn, en daarginder gemoord hebben omdat wij zo bijzonder fatsoenlijk waren.

■